દસ મહાવિદ્યા

કાલી તારા મહાવિદ્યા ષોડશી ભુવનેશ્વરી

ભૈરવી છિન્ન મસ્તા ચ વિદ્યા ઘૂમાવતી તથા

બંગલા સિદ્ધ વિદ્યા ચ માતંગી કમલાત્મિકા

એતા દશ મહાવિદ્યા: સિદ્ધી વિદ્યા: પ્રકીર્તિતા:

મા દુર્ગાના નવ સ્વરૂપની આરાધના નવરાત્રી દરમિયાન થાય છે.શ્રદ્ધાળુ સાધકો મહાકાળીના દસ મહાવિદ્યા સ્વરૂપોની સાધના નવરાત્રીમાં કરે છે.દસ સ્વરૂપની સાધના કરવા માટે આખું જીવન પણ ઓછું પડે છે.જેથી સાધક કોઈ એક દેવીની સાધના કરી શકે છે.

આ સાધના તાંત્રિક પદ્ધતિથી થાય છે.

દસ મહાવિદ્યાની સાધના અનુભવી વ્યક્તિના માર્ગદર્શન હેઠળ કરવામાં આવે છે.સાથે કાળભૈરવની ઉપાસના કરાય છે.કોઇ પણ જાતિ,રંગ,વર્ગના ભેદભાવ આ ઉપાસનામાં રખાતા નથી.

તંત્ર ક્ષેત્રમાં દસ મહાવિદ્યાનો પ્રભાવ વિશેષ જોવા મળે છે.બ્રહ્માડની ઉર્જાનો સ્ત્રોત દસ મહાવિદ્યા છે.શક્તિ વગર શિવ પણ શૂન્ય છે.ભગવાન વિષ્ણુની શક્તિ દસ મહાવિદ્યા છે.શક્તિની પૂજા શિવ વગર અધૂરી છે.સંસારમા દસ દીશાઓ સ્પષ્ટ છે.દસ મહાવિદ્યા પાર્વતીના દસ સ્વરૂપ છે.

પુરાણો અનુસાર જ્યારે ભગવાન શિવના પત્ની સતીના પિતા દક્ષ રાજાએ યજ્ઞનું આયોજન કર્યુ ત્યારે શિવ અને સતીને આમંત્રિત નહીં કર્યા.નારદમુનીએ જાણ કરી ત્યારે સતી યજ્ઞમાં જવા તૈયાર થયા.શિવજીએ ના પાડતા સતીમાતા ક્રોધે ભરાયા.અને મહાકાળી રૂપ ધારણ કર્યું.દસ દીશામાંથી દસ સ્વરૂપ પ્રગટ કર્યા.આ ભયંકર દ્રશ્ય જોઈ શિવજી એ સતીમતાને પૂછ્યું આ દશ રૂપ કોણ છે.માતાજીએ ઉત્તર આપ્યો કે આ દસ રૂપ મારા જ છે.મહાકાળી કૃષ્ણ રંગની છે.તમારી ઉપર નીલા રંગની તારા, પશ્ચિમ દિશામાં છિન્નમસ્તા, બાજુમાં ભુવનેશ્વરી,પીઠ પાછળ બગલામુખી,પૂર્વ દક્ષિણમાં ઘૂમાવતી, દક્ષિણ પશ્ચિમમાં ત્રિપુર સુંદરી, પશ્ચિમ ઉત્તરમાં માતંગી, ઉત્તર પૂર્વમા ષોડશી અને મેં પોતે ભૈરવી રૂપ ધારણ કર્યું છે.

હું દક્ષરાજાના યજ્ઞમાં જઇશ .મારો હિસ્સો મેળવીશ અથવા એનો વિધ્વંસ કરીશ.

આ દસ મહાવિદ્યા દશાવતાર છે.ભગવાન શિવ અને ભગવાન વિષ્ણુના દસ અવતાર સમાન છે.

દસ મહાવિદ્યા અને શિવના દસ સ્વરૂપ

૧) મહાકાળી અને મહાકાલ.(૨)તારા અને અક્ષોભ્ય

(૩) ષોડશી અને કામેશ્વર.(૪) ત્રિપુરા સુંદરી અને દક્ષિણામૂર્તિ (૫) માતંગી અને માતંગ

(૬) ભૂવનેશ્વરી અને ત્ર્યંબકેય (૭)છિન્નમસ્તા અને ક્રોધભૈરવ,કબંધ (૮) ઘૂમાવતી વિધવા રૂપે છે

(૯) બગલામૂખી અને મૃત્યુજંય,એકત્ર (૧૦)કમલા અને સદાશિવ

દસ મહાવિદ્યા અને વિષ્ણુના દશાવતાર

(૧)મહાકાળી અને કૃષ્ણ (૨)તારા અને મત્સ્ય

(૩)ષોડશી અને પરશુરામ (૪) ભુવનેશ્વરી અને વામન

(૫) ત્રિપુરાસુંદરી અને બલરામ (૬)છિન્નમસ્તા અને નૃસિંહ (૭)ઘૂમાવતી અને વારાહ (૮) માતંગી અને રામ

(૯) બગલામુખી અને કૂર્મ (૧૦) કમલા કલ્કિ અવતાર

એમ પણ કહેવાય છે કે દસ મહાવિદ્યા ૧૨ છે.દુર્ગા અને અન્નપુર્ણા. જેની રક્ષા ૧૧ ભૈરવ કરે છે.

પ્રકૃતિ અનુસાર દસ મહાવિદ્યાના ત્રણ સમુહ છે.

સૌમ્ય કોટી.ત્રિપુરા સુંદરી, માતંગી, ભુવનેશ્વરી,કમલા

ઉગ્ર કોટી. મહાકાળી,છિન્નમસ્તા,ઘૂમાવતી, બગલામુખી.

સૌમ્ય ઉગ્ર કોટી.તારા,ત્રિપુરા સુંદરી,ભૈરવી.

ઘનધોર મહા શક્તિ મહાકાળી સાક્ષાત મહામાયા આદિશક્તિ છે.અંધકારમાથી પ્રગટ થવાથી અને રક્તબીજ દૈત્યનો વધ કરવા માતાજીએ કાળકા સ્વરૂપ ધારણ કર્યુ હતું.સાક્ષાત જાગૃત રૂપ છે.કલકત્તાના કાલી ઘાટ પર, ઉજ્જૈનમાં ભૈરવગઢ પર ગઢકાલી રૂપે અને ગુજરાતમા પાવાગઢમાં બિરાજે છે.

મા તારા તાંત્રિકોની પ્રમુખ દેવી છે.તારને વાલી મા તરીકે પૂજાય છે.હયગ્રીવ નામના દૈત્યનો વધ કરવા માતાજીએ ઉર્ગ નીલ વર્ણ ધારણ કર્યો હતો.આકાશના તારા સમાન બિંદુ રૂપે ઝળહળે છે.ભગવાન રામની વિધ્વંસક શક્તિ મા તારા છે અને આ શક્તિ સ્વરૂપે રાવણનો વધ કર્યો હતો.ભગવાન શિવે સમુદ્ર મંથન સમયે વિષ ધારણ કર્યું હતું જેથી દાહ ઉત્પન્ન થયો.મા તારાએ પોતાની શક્તિ દ્વારા શિવજીને બાળસ્વરપ કરી સ્તનપાન કરાવી દાહ શાંત કર્યો હતો.નીલ સરસ્વતી તરીકે મા તારા જ્ઞાનની દાતા છે.પશ્ચિમ બંગાળના બીરભૂમ જિલ્લામાં બિરાજે છે.દેવી સતીના નેત્ર આ સ્થળ પર છે એટલે નયનતારા કહેવાય છે. સીમલા પાસે શોધી ગામમાં પણ તારા માતાનું મંદિર છે.

મા ત્રિપુરા સુંદરી.ષોડશ કળાની દેવી છે.લલિતા અને રાજ રાજેશ્વરી દેવી તરીકે પૂજાય છે.ત્રિપુરા રાજ્યમાં ત્રિપુરા સુંદરી શક્તિપીઠ છે અને સતી માતાના વસ્ત્ર આ સ્થળ પર છે.ઉદયપૂરથી નજીક રાધા કિશોર ગ્રામ્ય સ્થળે મંદિર છે ત્યાં માતાના ચરણ છે

મા ભુવનેશ્વરી.આદિ શક્તિ અને મૂળ પ્રકૃતિ મા ભુવનેશ્વરી શતાક્ષી આને શાકંભરી માતા તરીકે પૂજાય છે.ઉત્તરાખંડમા બિરાજે છે.

મા છિન્ન મસ્તા.માથુ કપાયેલ, કબંધમાથી ત્રણ રક્તની ધારા વહે છે,ત્રણ નેત્ર છે.ગળામા હાડકાંની માળા છે અને જનોઇ ધારણ કરી છે.આ સ્વરૂપ ઝારખંડમાં રાંચીથી દૂર ભૈરવીભેડા અને દામોદર નદીના સંગમ પર બિરાજે છે.

મા ભૈરવી.ત્રિપુરા ભૈરવી માતા તરીકે પૂજાય છે.બંદી છોડ માતા કહેવાય છે.સંસારના બંધનોમાંથી મુક્ત થવા સાધકો ભૈરવીની આરાધના કરે છે.ઉજ્જૈનમા ભૈરવ પર્વત પર બિરાજે છે.

મા ઘુમાવતી. વિધવા માતા મનાય છે.એક વખત માતાજીએ ભોજન માગ્યું પણ મહાદેવજીને આપતા સમય લાગ્યો.માતાજી મહાદેવજીને ગળી ગયા.માતાજીના શરીરમાંથી ધુમાડો નીકળ્યો તેમાંથી મહાદેવજી બહાર આવ્યા.પતીને ગળી જવાના કારણે વિધવા કહેવાય છે.મધ્ય પ્રદેશના દાંતિયા ગામમાં બિરાજે છે.

માતા બગલામુખી.શત્રુઓ પર વિજય અપાવનારી માતા છે.જન્મ મરણના બંધનોમાંથી મુક્તિ અપાવે છે.મધ્ય પ્રદેશના દાંતિયા અને નલખેડા વિસ્તારમાં બિરાજે છે.કાગંડા હિમાચલ પ્રદેશમાં પણ માતાજીનું મંદિર આવેલું છે.

મા માતંગી.માતંગ ઋષિની પુત્રી છે.ગૃહસ્થીઓ માતંગી માતાની આરાધના કરે છે.મધ્યપ્રદેશના જાબુઆમા માતંગી માતાનું સ્થાન છે.

મા કમલા.કમલારાણી તરીકે પૂજાય છે.મહાલક્ષ્મીનુ સ્વરૂપ છે.દરીદ્રતા, સંકટ,કલહ અને અશાંતિથી મુક્તિ પ્રદાન કરે છે.

દસ મહાવિદ્યાનો દસ દીશામાં વાસ છે.મહાકાળી અને તારા ઉત્તર દીશામાં, ષોડશી ઇશાન દિશામાં, ભુવનેશ્વરી પશ્ચિમ દિશામાં, ત્રિપુરા દક્ષિણ દીશામાં, છિન્ન મસ્તા પૂર્વ દીશામાં,ઘૂમાવતી પૂર્વ દીશામાં, બગલામુખી દક્ષિણ દિશામાં,માતંગી વાયવ્યમાં,કમલા નૈઋત્યમાં.

જે સાંસારિક કાર્યોમાં સહાય કરે તે અવિદ્યા.

જે મુક્તિ અપાવે તે વિદ્યા.

અને જે ભોગ અને મોક્ષ અપાવે તે મહાવિદ્યા.

કુદરતની બહેતરીન રચનામાં શુભ_અશુભ કેમ?

માનવીય શરીર કુદરતની બહેતરીન રચના છે.તો આવી સુંદર રચનામાં અશુભતા હોય શકે?આપણા શરીરના દરેક કોષને લોહી પહોંચાડવા માટે હ્રદય રૂપી પંપ શરીરમાં ડાબી બાજુ છે.જે ૨૪ કલાક ૩૬૫ દિવસ ચાલ્યા કરે છે.આપણુ જીવન જ હ્રદય પર ચાલે છે એમ માની શકાય.વ્યકતિના મૃત્યુને heart failure કહેવાય છે.

આપણામાં કહેવત છે કે જમણા હાથે કરેલ શુભ કાર્યની ખબર ડાબા હાથને ન પડવી જોઈએ.બંને હાથ શરીરના જ ભાગ છે.ડાબા હાથને અશુભ માની કાપી નાખીએ છે શું?બાળકો ડાબા હાથનો ઉપયોગ કરે ત્યારે એની આદત બદલાવાની કોશિશ થાય છે.ડાબા હાથ પ્રત્યેનો અણગમો વિદેશોમાં પણ જોવા મળે છે.પણ ડાબોડી જોવા તો મળે જ છે.એલોપેથીક સારવારમાં રોગનું નિદાન કરતી વખતે ડાબી બાજુ હ્રદયનું પરિક્ષણ થાય છે.આર્યુવેદમા સ્ત્રીઓની જમણા હાથની નાડી અને પુરુષની ડાબા હાથની નાડી પરીક્ષણ થાય છે.આપણે જ્યારે ચાલીએ ત્યારે પહેલાં જમણો પગ આગળ વધે છે અને ડાબો હાથ પાછળ જાય છે.આ કુદરતી છે.કોઇ પણ વસ્તુ ઉંચકતા પહેલા જમણો હાથ આગળ આવશે.ડાબો ભાગ સંવેદનશીલ હોય છે.

હિન્દુ ધર્મમાં તો જમણો હાથ ધાર્મિક કાર્યો સાથે જોડાયેલ છે.ડાબો હાથ ધાર્મિક કાર્યોમાં નિષેધ છે.ડાબા હાથે કરેલ શુભ કાર્ય પણ અશુભ મનાય છે.

ઘરપરિવારની સુખ સમૃદ્ધિ માટે પૂજા હવન કરીએ ત્યારે ઘરના તમામ સભ્યો જોડાય છે.વિધી કરાવનાર બ્રાહ્મણ વિવિધ સામગ્રી અર્પિત કરાવે છે ત્યારે હંમેશાં જમણા હાથથી જ આહુતિ આપવાનું કહે છે.બ્રાહ્મણને દક્ષિણા જમણા હાથે આપીએ છે.પ્રસાદ ધરવો અને લેવો જમણા હાથે.નવી વહુના ઘરમાં પગલાં પડે ત્યારે પ્રથમ જમણો પગ મૂકાવીએ છે.

ધાર્મિક કાર્યોમાં નાડાછડી બાંધવામાં આવે છે.પુરૂષો અને અપરિણીત કન્યાઓને જમણા હાથના કાંડા પર નાડાછડી બંધાય છે.પરિણીત સ્ત્રીઓને ડાબા હાથના કાંડા પર નાડાછડી બંધાય છે.શાસ્ત્રો મુજબ નાડાછડી માં બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ, પાર્વતી, લક્ષ્મી અને સરસ્વતીના આશીર્વાદ હોય છે.વિધી કરાવનાર બ્રાહ્મણ નાડાછડી બાંધીને સંકલ્પ લેવડાવે છે.વૈજ્ઞાનિક કારણ પ્રમાણે વાત, પિત્ત અને કફને સંતુલિત કરે છે.અસાધ્ય રોગોથી રક્ષણ કરે છે.નકારાત્મક ઉર્જાથી બચાવે છે.

પણ શુભ અશુભનુ કારણ શું છે.?

ડાબા હાથને પ્રકૃતિ અને જમણા હાથને પુરુષ તરીકે માનવામાં છે.એનો અર્થ એવો નથી કે ડાબો હાથ કે ડાબો ભાગ નબળો છે.પ્રકૃતિ એટલે શક્તિ.શક્તિને સાચવી શુભ કાર્ય કરી શકાય છે.

આપણા ૬ દર્શનમાં સાંખ્ય દર્શન મુજબ આ સૃષ્ટિ બે વાસ્તવિકતાની બની છે.

પ્રકૃતિ અનેપુરુષ.પ્રકૃતિ+પુરુષ=તત્વ.આ જગતના કારણ છે અને જે કાંઇ સત્ અને અસત્ હોય છે તે સર્વ પ્રકૃતિ-પુરૂષરૂપ જ છે.પ્રકૃતિ વ્યક્ત છે, પુરુષ અકર્તા છે.ચૈત્નય સ્વરૂપ પુરુષ શુદ્ધ અને સર્વ વ્યાપી છે.સુખ દુઃખથી પર છે.

પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણો છે.સત્વ,રજ અને તમ.ભગવાને જગતના કારણ તરીકે પ્રકૃતિ પ્રકટ કરી છે.પ્રકૃતિ માયા રૂપે છે.પ્રધાન તેનું મુખ્ય લક્ષણ છે.પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણોમાંથી કોઈ એક ગુણ એકલો કાર્ય કરતો નથી.આ ત્રણે ગુણોને લીધે સંસારમાં ઇષ્ટ, અનિષ્ટ અને તટસ્થ વસ્તુઓ ઉત્પન્ન થાય છે.પુરુષ પ્રકૃતિના ૨૫ તત્વો છે.પ્રકૃતિનો પહેલો વિકાર મહત્.મહતમાથી અહંકાર, અહંકારમાંથી દશ ઇન્દ્રીયો,મન, પાંચ તન્માત્રા.

પાંચ તન્માત્રામાથી પૃથ્વી, પાંચ ભૂતો મળી ૨૪ તત્વો.૨૫મો પુરૂષ સ્વતંત્રત છે.આ જ્ઞાનથી મુક્તિ.અને આજ્ઞાની જીવને બંધન.પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણ સત્વ,રજ અને તમોગુણ સંસારના બધા વ્યાપાર છે.સંસાર આ પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણોથી ઘેરાયેલો છે.

સૌ પ્રથમ પ્રકૃતિમાંથી મહત્ત બુદ્ધિનો પ્રાદભાવ થાય છે.બુદ્ધિ પ્રકૃતિનું પરિણામ છે જેથી જડ છે.પરંતુ પુરુષના સાનિધ્યમાં હોવાથી ચૈતન્યનો પ્રકાશ પાડે છે.બુદ્ધિમા તામસતા વધવાથી અધર્મ, અજ્ઞાનતા અને આસક્તિ થાય છે.બુદ્ધિની મદદથી પુરુષ પ્રકૃતિથી પોતાનો ભેદ પારખી દુ:ખમુક્ત થાય છે.મહત્તમાથી સાત્વિક, રાજસિક અને તામસિક અહંકાર ઉત્પન્ન થાય છે.તામસિક અહંકારમાંથી પાંચ તન્માત્રા ઉત્પન્ન થાય છે.પાંચ તન્માત્રા રૂપ,રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ પર પ્રકૃતિનું રાજ્ય છે.આ તન્માત્રાઓના સંતોષ માટે આપણે કાર્ય કરીએ છે.આપણી ઘર ગૃહસ્થી,આપણા જીભના સ્વાદ, હરવું ફરવું, બોલવું ચાલવું.સાથે જ કળા,સંગીત, શારીરિક આનંદ,સુખ સંપત્તિ અને વૈભવ પર પ્રકૃતિનું રાજ્ય છે.આપણે પૈસા કમાવા પુરૂર્ષાથ કરીએ છે સાથે આપણી જરૂરિયાત વધતી જાય છે.ભૌતિક સંપત્તિનું જીવનમાં મહત્વ છે પણ ઉપલબ્ધતા સીમીત છે.આજે રાજસુખ મળે છે તો કાલે સંપત્તિનું નુકસાન ભોગવવું પડે છે.આ સઘળું માયા રૂપે છે.રજો અને તમોગુણ યુક્ત છે.સંસારનો અનુભવ કરનાર જીવને સાંખ્યમાં પુરુષ કહેવાય છે.પુરુષ પ્રકૃતિના તત્વોનો ઉપયોગ કરનાર ભોક્તાપણાનો ભાવ થાય છે.ત્રિવિધ દુઃખ અનુભવે છે અને તેને દૂર કરવાના ઉપાયને જાણવાની તેને ઇચ્છા થાય છે.દુખ સ્વરૂપ ન રહેવું તે અલગ તત્વ થવું.

પુરૂષ ચૈતન્ય અને આનંદ સ્વરૂપ છે.

સાંખ્યમાં આત્માને પુરુષ કહેછે.

કાર્યની ઉત્પત્તિ,કારણ અને કર્તાપણાના કારણ તરીકે પ્રકૃતિ છે પણ તેનાં ફળરૂપે સુખ દુઃખના ભોક્તા તરીકે પુરુષ છે.પુરૂષ આ લાગણીઓને વશમાં કરી શકે છે.ભૌતિક સુખ સંપત્તિ આનંદ આપે છે પણ જ્યારે આ સુખ નથી મળતું ત્યારે નિરાશા આવે છે.ફક્ત બૌદ્ધિક વિકાસ અને વિચારો આવી નિરાશા પર કાબૂ મેળવી શકે છે.બૌદ્ધિક વિકાસ આધ્યાત્મિકતાથી આવે છે.

હવે વિચાર કરીએ આપણા શરીરમાં ડાબી બાજુ હ્રદય છે, ત્યાં પ્રકૃતિ છે.માયાનુ પ્રતીક છે.જમણી બાજુ પુરુષ છે.જ્યારે આપણે મંદિરમા પ્રવેશ કરીએ ત્યારે જમણો પગ આગળ કરીને પ્રવેશ કરીએ છીએ. ભૌતિક સુખને બહાર છોડી આધ્યાત્મિક સુખમા પ્રવેશ કરીએ છે.મંદિરમા શાંતિથી બેસી પ્રાર્થના કરવી, સ્તુતિ કરવી, ઇશ્વરનું ધ્યાન કરવું.આ ભૌતિક સુખ(પ્રકૃતિ) અને આધ્યાત્મિક સુખ (પુરુષ),એટલે વ્યક્તિ આધ્યાત્મિકતામા પ્રવેશ કરે ત્યારે જમણા પગથી શરૂઆત કરે છે.મંદિરમા પ્રદક્ષિણા ભગવાનની જમણી બાજુથી શરૂ કરીએ છે.એવી રીતે જ દરેક શુભ કાર્ય જમણા હાથથી થાય છે.

આપણી મુર્તિ કળા અને ચિત્ર કળા પણ પુરુષ અને પ્રકૃતિનું વર્ણન કરે છે.

નટરાજની મૂર્તિમાં જમણો પગ ઉપર છે અને ડાબો પગ પૃથ્વી પર છે.જમણો હાથ અભય મુદ્રા દર્શાવે છે.ડાબો હાથ જમણા પગ તરફ છે જે મોક્ષનું સૂચન કરે છે.

શિવજી પુરુષ અને ચૈતન્યનું પ્રતીક છે.પાર્વતી પ્રકૃતિ અને શક્તિનું પ્રતીક છે.શિવજીનો જમણો પગ પૃથ્વી તરફ છે અને પાર્વતીનો ડાબો પગ પૃથ્વી તરફ છે.

ભગવાન શિવના ડાબા અંગથી સ્ત્રીની ઉત્પત્તિ તે અર્ધનારીશ્વર સ્વરૂપ.શાસ્ત્રોમા સ્ત્રીને પુરુષની વામાંગી કહી છે.

સ્ત્રીનો ડાબો ભાગ પ્રેમ અને રચનાત્મકતા દર્શાવે છે તો પુરુષનો જમણો ભાગ શુભ કાર્ય દર્શાવે છે.જ્યારે શુભ કાર્ય કરીએ ત્યારે દ્રઢતા અને રચના શક્તિ હોય તો કાર્ય અવશ્ય સફળ થાય છે.શુભકાર્યોમા પત્નીને ડાબી બાજુ સ્થાન અપાય છે.

ગણપતિની મૂર્તિમા ગણપતિની સૂંઢ પુરુષ અને પ્રકૃતિ બતાવે છે.ગણપતિની જમણી સૂંઢ સુર્યથી પ્રભાવિત ગણાય છે.સુર્ય નાડી જમણી બાજુ હોય છે.આ સ્વરૂપ સિદ્ધિ વિનાયક છે.દરેક કાર્યોમાં સફળતા આપે છે.આ સ્વરૂપ સંસારિક સુખમાંથી મુક્ત રહી મોક્ષનું સૂચન કરે છે.કહેવાય છે કે ગૃહસ્થીએ આ સ્વરૂપ ઘરમાં સ્થાપિત ન કરવું કારણકે સાંસારિક જવાબદારીઓનો ત્યાગ કરવો ઉચિત નથી.એટલે જ મોટે ભાગે મંદિરોમાં જમણી સૂંઢના ગણપતિ હોય છે.મુંબઈમાં આવેલ સિદ્ધ વિનાયક મંદિરનું મહત્વ છે.

ડાબી સૂંઢ એટલે વામમુખી ગણપતિ.વામ બાજુ ચંદ્ર નાડી છે.કોમળ અને શીતળ છે.આ મૂર્તિ ભૌતિક સુખ સમૃદ્ધિ આપે છે જે સંસારિક જીવનની જરૂરિયાત છે. છે.ડાબી સૂંઢના ગણપતિ વિધ્નહર્તા છે.વામબાજુએ બિરાજમાન માતા પાર્વતીના પુત્ર છે.ગૃહસ્થીઓને આ સ્વરૂપ પૂજન માટે યોગ્ય છે.

દેવી લક્ષ્મી,દેવી સરસ્વતી, દુર્ગા,અંબાના શક્તિ સ્વરૂપની પૂજા થાય છે.ભૌતિક સુખ સંપત્તિ આપનારા છે.પ્રકૃતિ રૂપે છે.આ મૂર્તિઓમા ડાબો પગ પૃથ્વી પર હોય છે.નવરાત્રીમા માટીના ગરબાની સ્થાપના થાય છે.જવારા ઉગાડીએ છે.આ દરેક વિધી પ્રકૃતિની પૂજા છે.સંસારના કાર્યોમાં શક્તિ અને સિદ્ધિ મેળવવા અનુષ્ઠાન થાય છે.

આપણા ત્રિદેવ બ્રહ્મા વિષ્ણુ અને શિવની મૂર્તિમા બ્રહ્મા પ્રકૃતિ છે જે ડાબો પગ પૃથ્વી પર ધરે છે, વિષ્ણુના બંને ચરણ એક સરખા છે જે પ્રકૃતિ અને પુરુષમાં સમાનતા દર્શાવે છે,મહેશ પુરુષનું વર્ણન કરે છે જેથી જમણો પગ પૃથ્વી પર છે.

પણ પ્રકૃતિની શક્તિ ત્રિદેવ પાસે છે.આપણા ઋષિમુનીઓ માનતા હતા કે મનુષ્ય જીવન સંસારમાં આસક્ત રહેશે.એના માટે શરીર માધ્યમ છે.અન્ન શરીરને પોષણ આપે છે. અન્ન જીવનની ઉર્જા છે.જેમ હવનમાં આહુતિ આપી અગ્નિ પ્રગટાવવો.આ રીતે અન્ન પવિત્ર ગણાય છે.અને જમણાં હાથે અન્ન પીરસાય છે.જમણા હાથે અન્ન ખવાય છે.

પૃથ્વી પર મનુષ્ય જ એક એવો જીવ છે જેને જીવન મરણનું જ્ઞાન છે.મૃત્યુ અંત છે એવું જાણવાથી મનુષ્ય મૃત્યુથી ડરે છે.આપણા દેવી દેવતાઓની મૂર્તિઓમાં જમણા હાથની હથેળી ઉભી રાખેલી એટલે કે આશીર્વાદ આપતા હોય એવી રીતે હોય છે.આ અભય મુદ્રા છે.અભય મુદ્રા દર્શાવે છે કે ભય ન રાખવો.ભૂખ,તરસ અને અન્નથી ઉપર પણ એક જીવનનું સત્ય છે ધીરજ અને શ્રદ્ધા.ગુરુજન અને વડીલો જમણો હાથ આગળ કરી આશિષ આપે છે.

આપણા રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધીજી ડાબા હાથે લેતા અને જમણા હાથે પણ લખી શકતા.વિશ્વની કુલ વસ્તીના ૧૨% લોકો ડાબોડી છે.અમેરિકામા લેફ્ટ હેન્ડર્સ એસોસિએશન ૧૩ ઓગસ્ટના દિવસે લેફ્ટ હેન્ડર્સ ડે મનાવે છે .શુભ અને અશુભ ફક્ત માન્યતાઓ છે.સૃષ્ટિ પોતાના નિયમ પ્રમાણે ચાલે છે માન્યતાઓના આધારે નહીં.

ગણેશજીના મંત્રોની શક્તિ

હિન્દુ ધર્મમાં શબ્દનું મહત્વ એટલે શબ્દમાં રહેલી આધ્યાત્મિક શક્તિ.મંત્રનો ઉદ્રમ ભારતની વૈદિક પરંપરામાં થયો અને પછી હિન્દુ, બૌદ્ધ,જૈન, શીખ ધર્મ માં આવશ્યક સ્થાપિત થયો.મંત્રોની મૂળ કલ્પના વેદોમાં છે.સૌથી મૂળ મંત્ર ૐ પ્રણવ મંત્ર છે.બીજાક્ષર ૐ તત્વનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

મંત્ર, ધ્વનિ ઉચ્ચારણ શબ્દોના સમૂહ છે.જ્યા સ્પંદન છે ત્યાં ધ્વનિ છે. સૃષ્ટિનું સમગ્ર અસ્તિત્વ ધ્વનિ સાથે જોડાયેલું છે.મંત્ર રચનાત્મક અને અસરકારક પરિબળ ઉત્પન્ન કરી શકે છે.જો સંપૂર્ણ સમજ અને એકાગ્રતાથી ઉચ્ચારણ થાય તો વિશિષ્ટ પ્રકારની ઉર્જા સક્રિય થાય છે અને મંત્ર remote control જેવું કાર્ય કરે છે.મંત્ર વિજ્ઞાનના માધ્યમથી આપણા ઋષિમુનિઓ સંકલ્પ શક્તિ દ્રારા આજની technology જેવું કાર્ય કરતાં.

કહેવાય છે કે સંસ્કૃત ભાષાની શબ્દમાળાઓનુ ઉચ્ચારણ વ્યક્તિમાં આધ્યાત્મિક અસર ઉભી કરે છે.મંત્રો હંમેશા સંસ્કૃત મૂળ ધરાવતા હોય છે.તેમા આકાર અને ધ્વનિ સંકળાયેલા હોય છે.

હિન્દુ પૌરાણિક સાહિત્યમાં ધણાં મંત્રો છે.દરેક દેવી દેવતાના મંત્રો, મહામંત્ર અને બીજમંત્ર હોય છે.

ગણપતિ જ્ઞાન, બુદ્ધિમત્તા, ચતુરાઇ અને કરૂણાના દેવતા છે.વિધ્નહરતા,સફળતા પ્રદાન કરતા,સુખકર્તા, દુઃખ હર્તા મંગળકારી દેવની આપણે ગણેશોત્સવ પર ધામધૂમથી પૂજા આરાધના કરીએ છે.

વિવાહથી લઇને ગૃહપ્રવેશ દરેક શુભ કાર્યના પ્રારંભમાં ગણેશ પૂજન થાય છે.દેવતાઓની પૂજા અને અનુષ્ઠાન કરતી વખતે શ્રીગણપતિની અનુમતિ વગર કોઇ પણ દીશામાંથી દેવતાઓ આવતા નથી.વિધ્નહર્તા ગણપતિનું પ્રથમ પુજન થાય છે.

શિવજી અને પાર્વતીના પુત્ર ગણેશજી ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક સફળતા પ્રદાન કરે છે.વેદપુરાણ પ્રમાણે ગણેશજીએ વેદોની રચના કરવામાં અભીન્ન ભાગ ભજવ્યો છે.ગણપતિની સુંઢ પર ધર્મ, કાનોમાં વેદો અને પેટમાં સમૃદ્ધિનો વાસ હોય છે.

ગણેશજીમા નિરાકાર દેવત્વ ભવ્ય સ્વરૂપે સમાયેલું છે જે ભક્તોને સફળતાના આશીર્વાદ આપે છે.’ગણ’ એટલે સમૂહ.આ સૃષ્ટિ અણુના સમૂહોની અને ઉર્જા ની બની છે.અણુ અને ઉર્જાના અધ્યક્ષ ગણપતિ.હિન્દુ શાસ્ત્ર પ્રમાણે પ્રકૃતિના મહત તત્વનુ પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.સાર્વત્રિક બુદ્ધિ મહત તત્વ છે.ગણપતિનુ મસ્તક આત્માનું પ્રતીક છે.સમગ્ર શરીર ધરતી પર માયાની સત્તાનું પ્રતીક છે.આ ધરતી પરના વિવિધ તત્વોમાં અરાજકતા હોત જો ‘ગણ’ના અધિપતિનુ રાજ્ય ન હોત તો.

માતા પાર્વતી અને પિતા મહાદેવના આશિષથી પ્રથમ પૂજનના દેવ ગણપતિના જન્મદિવસ પર વિધ્નહર્તા, સમૃદ્ધિ સંપત્તિની કૃપા કરનાર શ્રી ગણેશજી છે.

ગણેશોત્સવ ભાદરવા સુદ ચોથની તીથી પર દસ દીવસ સાથે ઉજવાય છે.ગણેશ ચતુર્થી પર ગણપતિની સ્થાપના કરવામાં આવે છે જે પાર્થિવ ગણેશ કહેવાય છે.મહાભારતનુ લેખનકાર્ય કરતાં ત્રણ વર્ષ થયાં.સતત લેખન કરતાં કરતાં ગણપતિના અંગમાં દાહ થવા લાગી.ત્યારે વેદવ્યાસજીએ તેમના શરીર પર માટીનો લેપ કર્યો.આ લેપ ધીરે ધીરે મૂર્તિ જેવો થઇ ગયો.મહાભારતના લેખન પછી વેદવ્યાસજીએ ગણપતિને નદીમાં સ્નાન કરાવ્યું અને માટી વિસર્જન કરી.એટલે પાર્થિવ ગણપતિની ગણેશોત્સવમાં પૂજા આરાધના થાય છે.અને ધામધુમથી વિસર્જન થાય છે.

ગણપતિની પૂજામાં લાલ વસ્ત્ર, લાલ ફૂલ,રક્તચંદનનુ મહત્વ છે.લાલ વસ્તુઓ અર્પણ કરવાથી ગણેશ તત્વ આકૃષ્ટ થાય છે અને ગણેશ મૂર્તિ જાગૃત થાય છે.ગણપતિને મોદક પ્રિય છે.’મોદ’ એટલે આનંદ.’ક’,એટલે ભાગ.આનંદપ્રદાન કરનારી શક્તિ.મોદકને જ્ઞાન મોદક કહેવાય છે.મોદક આકારમાં ટોચ નાની બનાવાય છે અને નીચે લાડુની જેમ ગોળ બનાવાય છે..એમ જ્ઞાન પણ શરૂઆતમાં થોડું લાગે છે પણ ધીમે ધીમે અગાધ લાગે છે.ગણપતિને ધરો એટલે કે દૂર્વા પ્રિય છે.દૂર્વાનો ગુણ છે પ્રસરવુ અને પાસે આવવું.ધરો અર્પણ કરી ગણેશ તત્વને મૂર્તિમાં પધારવા વિનંતી કરાય છે.

ભારત અને વિદેશમાં રહેતા ભારતીયો પણ ગણેશોત્સવ ધામધુમથી ઉજવે છે.ભક્તો ભક્તિ પૂર્વક ગણપતિજીના મંત્રોનું આવાહન કરી જ્ઞાન અને સફળતાની પૂર્તિ કરે છે.ગણપતિજીના ઘણા મંત્રો છે.ગણપતિના મંત્રો તેમની ઉર્જાથી ભરપૂર છે.વિવિધ કાર્યોની સફળતા માટે મંત્રોનું આવાહન કરી ગણપતિની કૃપા પ્રાપ્ત થાય છે.

સૌના મુખે સાંભળવા મળે એવાં આ મંત્રમાં ગણપતિ નું વર્ણન અને ફળ બતાવ્યું છે.વક્રતુડ એટલે વાંકી સુંઢ વાળા, મહાકાય એટલે શક્તિશાળી વિશાળ શરીર, સુર્ય કોટી સમપ્રભા એટલે કરોડો સુર્યના તેજ સમાન.નિરવ્ધિનં કરુમે દેવા સર્વકાર્ય સર્વદા.આ મંત્રથી ભક્તો ગણપતિના ગુણગાન કરી કાર્યના પ્રારંભથી અંત સુધી વિધ્નો હરવાની પ્રાર્થના કરે છે.

ૐ એકદન્તાય વિદ્મહયે, વક્રતુંડાય ધીમહિ

તન્નો દન્તિ પ્રચોદયાત.આ ગણેશ ગાયત્રી મંત્ર છે.

પરશુરામજીએ ગણપતિ સાથે યુદ્ધ કરતા સમયે મહાદેવની આપેલી કુહાડી ઉગામી હતી.પિતાજીનુ માન રાખવા ગણપતિએ દાંત પર ધરી લીધી હતી.એક દાંત તૂટી ગયો.એક દંતાય કહેવાય છે.જીવનમા મુશ્કેલીઓ અને અડચણો વારંવાર આવે છે.ત્યારે સાચી ભાવનાથી આ મંત્રનું ઉચ્ચારણ આત્મવિશ્વાસ વધારે છે.

ૐ ગં ગણપતેય નમઃ ગણપતિ ઉપનિષદનો મંત્ર છે.

આ ગણપતિનો બીજ મંત્ર છે.બીજમંત્ર આત્માનું સ્પંદન અને આહવાન કરે છે.ગહન સમાધિમાં આ મંત્રનો પ્રભાવ ઝડપથી થાય છે.એકાગ્રતાથી કરવામાં આવતા આ મંત્રથી બુદ્ધિ વિકસીત થાય છે એવો અનુભવ થાય છે.વાક સિદ્ધ પ્રાપ્ત થાય છે.

ઓમ નાદ છે.ગં એટલે ગણપતિના મંત્રની ગુપ્ત શક્તિ.ગણપતેય નમઃ એટલે વિધ્નહર્તાને નમન કરું છું

મનુષ્યની ભાષા નાદ કહેવાય છે જે ગણપતિ સમજી શકે છે.તંત્રશાસ્ત્ર પ્રમાણે કળિયુગમાં ગણપતિ ભક્તોની મનોકામના શીધ્ર પૂર્ણ કરે છે.

ૐ ગણેશ ઋણ છિન્ધિ વરેણ્યં હું નમઃ ફટ|કોઇવાર ઋણમાંથી મુક્ત થવું મુશ્કેલ બની જાય છે.ઋણ જીવનમાં તણાવ પેદા કરે છે.વ્યક્તિ માનસિક રીતે ભાંગી પડે છે.હતાશા પીછો નથી છોડતી.જીવન દરીદ્રતામા ધકેલાઈ જાય છે.દરીદ્રતા નિવારણ અને ઋણ મુક્તિ માટે આ મંત્ર ફળદાયી છે.

ઓમ ગજકર્ણિકે નમઃ આ મંત્ર ગણપતિના કાનનું વર્ણન કરે છે જે ગજ એટલે હાથી જેવા કાન છે.આ મંત્ર કરવાથી શરીરની ૭૨,૦૦૦ નાડીઓ અને સાત ચક્રો સુસંગત થાય છે.નાડી શબ્દ નાદ પરથી છે.નાદ એટલે સ્પંદન.નાડી શરીરમાં પ્રાણનું વહન કરે છે.આ મંત્રથી સાંભળવાની આંતરિક શક્તિ મળે છે.દિવ્ય અવાજ સંભળાય છે.આ મંત્ર ધ્યાન કરવા માટે ઉત્તમ છે.વરદસ્તોત્રમા ગણેશજી સંગીત અને નૃત્ય સાથે જોડાયેલા છે એવું વર્ણન છે.નર્તક રૂપની મૃદંગ વગાડતા ગણપતિની મૂર્તિ અને ચિત્ર જોવા મળે છે.

આદી દેવ શ્રી ગણેશજી શુભતા,ખૂશહાલી અને મંગળકારીના સૂચક છે.દરેક યુગમાં ભક્તોની મનોકામના પૂર્ણ કરવા હાજરા હજૂર છે.

મંત્રની શક્તિ અને પુરૂષાર્થથી દેવ અતિ પ્રસન્ન થાય છે.

કૃષ્ણ પ્રાગટ્ય એક સંદેશ

ભગવાન કૃષ્ણના જન્મના પ્રાગટ્યનો ઇતિહાસ આશ્ચર્યકારક લાગે તેવો હોવા છતાં પણ હકિકત છે અને સત્ય પણ છે.કૃષ્ણ જન્મ આજથી ૫૧૨૫ વર્ષથી પણ વધુ સમયનો છે પણ દર વર્ષે ધામધુમથી જન્માષ્ટમીના તહેવાર તરીકે ઉજવાય છે.કૃષ્ણનો જન્મ કોઇ ભવ્ય રાજમહેલમા કે સોનાની ચમચી મુખમા હોય એવા બાળક તરીકે નથી થયો.અને ગરીબ,પીડીત અભાવગ્રસ્ત અવસ્થામાં પણ નથી થયો.મામા કંસના કારાવાસમાં થયો છે.આ વાતતો સર્વવિદિત છે. કૃષ્ણજન્મની કથામાં આશ્ચર્યનું તત્વ જરુર જણાય છે.કૃષ્ણની માતા દેવકીનો ભાઇ કંસ જે રાજા હતો,દેવકી પોતે રાજ કુંવરી હતા,જે પ્રતિકુળ પરિસ્થિતીમા રાજા વસુદેવ સાથે કારાવાસમા રહ્યા અને પુત્રોને જન્મ આપ્યો.

કૃષ્ણ પહેલા એના છ ભાઇઓ પણ કારાવાસમા જન્મયા. કંસે દરેકને પોતાનો કાળ છે સમજીને મારી નાખ્યા.મૃત્યનો ભય માનવીની કેવી હાલત કરે છે તેનુ ઉદાહરણ કંસ છે.ઉંઘ ઉડી જાય,ભય ચિંતા વધી જાય.પણ સાથે એક ઉદાહરણ પરિક્ષિત રાજાનુ છે .મૃત્યુ નજીક છે જાણીને શુકદેવનો સંગ કરી પરમ કલ્યાણ પામ્યા.મનુષ્ય સામે બંને રસ્તા છે,મોત આવ્યુ મોત આવ્યુના ભયથી ધ્રુજતા રહો અથવા મળેલા સમયનો સદઉપયોગ કરો.ખોટા કર્મ કરતા કરતા આત્મારુપી આકાશવાણી આપણે પણ સાંભળીયે છે પણ અહંકારના ગડગડાટમાં સંભળાતી નથી.

કંસનો ત્રાસ પૃથ્વી પર વધી ગયો હતો.આકાશવાણી થઇ કે તને મારનારો જન્મ લેશે એ દેવકી પુત્ર હશે.સાતમા સંતાન તરીકે શેષજી અવતર્યા.જે વસુદેવની બીજી પત્ની રોહિણીના ગર્ભમા સ્થાપિત કરી, બલરામ રુપે પ્રગટ થયા.એ પછી શ્રીકૃષ્ણ અલૌકિક લીલા માટે પાર્થિવ પૃથ્વી પર પ્રગટ થયા.કૃષ્ણનો અર્થ કેન્દ્ર,આકૃષ્ટ કરે.

કૃષ્ણના પરમ પવિત્ર પ્રાગટ્યના સમયે રોહિણી નક્ષત્ર,તારાઓ શાંત હતા,વર્ષા ૠતુના નિર્મળ જળથી પૃથ્વી સ્વચ્છ બની ગયી હતી.ચોતરફ હરિયાળીની સુવાસથી વાતાવરણ સુવાસિત હતું.પ્રથમ અલૌકિક ચતુર્ભુજ સ્વરુપે અને પછી બીજુ સામાન્ય બાળ સ્વરુપે શ્રીકૃષ્ણનું પ્રાગટ્ય થયું.

ભગવાનના અવતાર અને કર્મ તેમની લીલાઓનુ રહસ્ય ધેરું છે.શ્રીકૃષ્ણ પૂર્ણ અવતાર છે. સ્વંય પોતે ગીતામા કહ્યું છે કાેઇ પણ શ્રધ્ધારહિત અને અહંકારી મને જાણી નથી શકતો.શ્રીકૃષ્ણ લીલા જગતની આસક્તિથી મુક્ત થવાનો માર્ગ છે.સંસારના વિષયોનું વિસ્મરણ થાય ત્યારે જ ખરો આનંદ પ્રગટ થાય છે. જે સત ચિત્ત આનંદ રુપ છે.સર્વ રસોનો સમન્વય એ કૃષ્ણ લીલા જે સંસારના દરેક વ્યક્તિને આનંદ રસ અને અમૂલ્ય સંદેશો આપે છે.માનવ કલ્યાણર્થ સંકેત છે.શ્રીકૃષ્ણના જન્મથી એમની અસાધરણ શક્તિનો અહેસાસ મળે છે.જો એને સમજીએ તો આપણા જીવનની દરેક મુશ્કેલીઓનો અંત આણી શકીએ છે.

શ્રીગીતામાં ત્રણ માર્ગ કર્મમાર્ગ, જ્ઞાનમાર્ગ અને ભક્તિ માર્ગ જીવન જીવવાની કેડી બતાવે છે.

શ્રીકૃષ્ણનો જન્મ અંધારી રાત્રે થયો હતો.ગહન અંધકાર હતો અને માતા પિતા કારાવાસમા હતા.જે મુક્તિ આપનાર ભગવાન છે એના માતા પિતાને કારાવાસમા કેદ કરી શકાય?મુક્તિ જેની દાસી છે,જે મુક્તિના ધામ છે,એ બંધનમા હોય? જગતને પ્રકાશ આપવા,કાળી ઘેરી અંધારી રાત્રે જન્મ લેવો.અંધકારમાથી પ્રગટ થવુ એ વિભૂતિ છે.શ્રીકૃષ્ણ જગતને આજ્ઞા કરે છે કે ,યોગસ્થ થઇ કર્મ કરો,ફળની આશા છોડી પોતાના નિયત કર્મ કરો.કર્મ કરવાથી જ મોક્ષ મળે છે.કામકાજ કર્યા વગર મોક્ષનો માર્ગ મળતો નથી..સતકર્મ કરી ફળનો મોહ ન કરવો એ જ મોક્ષ છે.મોહનો ક્ષય એ જ મોક્ષ.

આ મનુષ્ય શરીર મેળવી,આપણા અંતરમનના પિંજરામા પણ વૃતિઓ મનના અંધકારમા હોય છે.જ્યાં બુદ્ધિનો પ્રકાશ પહોંચી નથી શકતો.દંભ,આડંબર,ઢોંગ વગેરે કાજળ જેવી કાળી વૃતિઓ અંતરમા ઢબુરાયેલી હોય છે.આપણી બુદ્ધિ રજોગુણ અને તમોગુણના કારાવાસમા બંધન ભોગવે છે આવી બુદ્ધિથી કરેલા કર્મોથી કારાવાસની સાંકળો માં જકડાઇ જઇએ છે. ભગવાન વિષ્ણુ અલૌકિક સ્વરુપે પ્રગટ થાય છે.કંસના ભયથી વસુદેવ દેવકી આ સ્વરુપને સંકેલી લેવાનુ કહે છે.ત્યારે ભગવાન વિષ્ણુ કહે છે બ્રહ્મભાવથી નિરંતર મારા પર સ્નેહ રાખી મારુ મનન કરશો તો પરમ ગતિને પામશો.પરમાત્માના સ્મરણ માત્રથી હ્રદયની ગાંઠ ઉકલી જાય,કર્મના બંધન છૂટી જાય છે.વસુદેવ જીવનુ પ્રતિક છે.જીવ પોતાના સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપને ભૂલી જઇ સંસારની માયાના કઠોર કારાવાસમા કેદ છે.દેવકી બુદ્ધિ અને ચિત્તની વૃતિનુ પ્રતિક છે. વૃતિ વિષયવતી બની દુ:ખનો અનુભવ કરે છે. વસુદેવ અને દેવકી જીવ સ્વરુપે પોતાના અસલ સ્વરૂપને ઓળખે છે,ચિત્તની ચંચલ વૃતિમા રહેલા વિષયોથી મુક્ત થઇ પરમાત્મામયી બનવા તૈયાર થાય તો જીવનમા ભગવાનનો અવતાર થતાં વાર ન લાગે.જીવ અને બુદ્ધિની બંધનની સાંકળ તૂટી જાય,જીવ પૂર્ણ અને મુક્ત થાય.વસુદેવ અને દેવકી સંસારના સાર રુપ છે.દેવકી અને વસુદેવ બાળકને કંસથી બચાવા માંગે છે.પણ કાળી અંધારી રાત અને મુશળધાર વરસાદ.બાળકને કાળકોટડીમાંથી કેમ બહાર લઇ જવું?કાળી રાત અજ્ઞાનતાનુ પ્રતિક છે,જીવન યાત્રા પાર કરવામા અડચણ કરે છે.દેવકી રુપી બુદ્ધિ અને ચિત્ત આત્માની પરમશાંતિ ઇચ્છે છે.વસુદેવરુપી મન અને દેવકી રુપી બુદ્ધિ એક થતા અજ્ઞાન,ભય,શંકા,સંદેહની સાંકળો તૂટી ગયી.આમ આપણે પણ મનમાં રહેલી તૃષ્ણા,મોહ,મદમાં ફસાતા રહીએ છે.મુક્ત થવાનુ સાહસ જરુરી છે.વસુદેવજી બાળકૃષ્ણને એક ટોપલીમા સુવડાવી બહાર નીકળે છે.કારાગારની રક્ષા કરતા સૈનિકો નિદ્રાધીન થઇ જાય છે.તાળા ખૂલી જાય છે.આપણી અંદર રહેલા કામ,ક્રોધ,મોહ,વાસના જેવા સૈનિકોને પણ નિદ્રાધીન કરવાન છે. ઘનઘોર રાત્રી અને મુશળધાર વરસાદમાં નવજાત શીશુને લઇને પિતા બહાર નીકળે એવું બની શકે શું? ક્યા મા બાપનુ કાળજુ આવુ કઠણ હોય?.પણ શરીર,ઇદ્રિયો,મન,બુદ્ધિથી એક શ્રેષ્ઠ આત્મા છે જે મુક્ત છે.એટલે જ શ્રીકૃષ્ણ ગીતામા કહે છે કે આત્મા જન્મતો નથી,મરતો નથી,અગ્નિ બાળતો નથી,પાણી ભીંજવતુ નથી અને પવન સુકવતો નથી.નિત્ય,બધે વ્યાપ્ત,સ્થિર અને સદાનો છે.આત્માને શ્રેષ્ઠ માની કર્મ કરવાના છે. આ શરીર પંચમહાભૂતનું બન્યુ છે, અગ્નિ,જળ,વાયુ,પૃથ્વી,આકાશનુ બનેલું છે.નાશવંત છે ફરી પંચમહાભૂતમા ભળી જશે..આત્મા અમર છે.ભય,ચિંતા,શોક કલેશ રહીત છે.જે કર્મ કરીએ ભગવાનને અર્પણ કરો.સર્મપણ કમજોરી નથી.જો એવું હોત તો અર્જુનને યુદ્ધ કરવાની ના પાડત.શ્રીકૃષ્ણ શું નહોતા જાણતા કે યુધ્ધ કેટલાય લોકોના મોત લઇને આવશે.પણ અર્જુનને વિષાદ થતાં યુધ્ધ માટે શ્રીકૃષ્ણે જ ગીતા જ્ઞાન આપી ઉભો કર્યો.
આપણને ખબર નથી ક્યાં શરણાગત થવું.
એટલે જ આખા સમાજમાં અવ્યવસ્થા છે.

વસુદેવજી બાળકૃષ્ણને ટોપલામાં સુવડાવી માથે મૂકી કારાવાસની બહાર નીકળે છે.જે સૂચિત કરે છે મગજ અને માથુ દુર્ગોણોથી મુક્ત કરો તો ભગવાન ત્યાં બિરાજશે.આજે નાની નાની વાતોમાં મગજ ગુમાવી બેસીએ છે. મનને ચિંતા,ભય,વિષાદ રહે છે કારણકે અહંતા મમતા માથા પર નાચે છે.પરમાત્માની પ્રેરણા તથા યોજના પ્રમાણે ચાલીએ તો નિર્ભય,નિશ્ચિત બની શકીએ છે.વાસુદેવજી યમુનાના ધસમસતા પાણીમા પ્રવેશ કરે છે .સામા કિનારે ગોકુળ પહોંચવું છે.અગાધ યમુના જળ પાર કરવાનુ હતુ..વસુદેવજી આગળ વધે છે.શેષનાગ પ્રભુની રક્ષા કરવા ફેલાઇને વરસાદના વરસતા જળથી રક્ષા કરે છે.શેષનાગ કાળનો અવતાર છે. બાળકૃષ્ણ મંદ મંદ મલકાય છે. દરેક મનુષ્યનુ જીવન જવાબદારીથી ધેરાયેલું છે.યમુનાના અગાધ જળ જેવો આ સંસાર છે.મુખ્ય ફરજ પરિવાર ,સમાજ અને આર્થિક ઉર્પાજન હોય છે.જેને પાર પાડવા મનુષ્ય સંઘર્ષ કરે છે,મુશ્કેલીઓનો સામનો કરે છે.જે કાળ સ્વરુપ છે. પણ પ્રભુનો શાંત અને હસતો ચહેરો ધીરજ ધરવાની પ્રેરણા આપે છે.ભગવાન વિષ્ણુ શાંત મુદ્રામા શેષનાગ પર એક હાથ પર મસ્તક રાખી બિરાજે છે.માનવજાતનુ માર્ગદર્શન કરે છે.

વસુદેવજી ગોકુળ પહોંચે છે.ગો એટલે ગાય.ગો એટલે ઉપનિષદ જેનુ સિચંન શ્રીકૃષ્ણ કરે છે અને જગતને આપે છે.ગો એટલે ભક્તિ.મનથી શ્રીકૃષ્ણનુ રટણ કરવાથી હ્રદય ગોકુળ જેવુ ર્નિમળ થાય છે.ગોકુળમા ગોપીઓ રહે છે.ગોપીઓ સતત શ્રીકૃષ્ણનુ રટણ કરે છે.નિસ્વાર્થ ભક્તિ કરે છે.ગોકુળ ગામ યોગમાયાના પ્રભાવથી ઘોર નિદ્રામાં પોઢી ગયુ હતુ. માયાનુ કામ જ પોઢાઢવાનુ છે.માનવી આંખો બંધ કર્યા વગર પણ મોહમાયામાં સુતો હોય છે. નંદ યશોદા પણ નિદ્રાધીન હતા.બાળકૃષ્ણને ત્યાં સુવાડી વસુદેવ ક્ન્યાને લઇને જેમ ગયા હતા તેમ પાછા કારાવાસમાં આવી ગયા.કન્યાને દેવકી પાસે સુવાડી.કન્યાના રડવાનો અવાજ સાંભળી સિપાહીઓ જાગી ગયા.

ગોકુળમા યોગમાયાએ બધાને સુવાડ્યા અને મથુરામા જગાડ્યા.જાગો,જાગો, પાપનો નાશ કરવા વાળો જ્ન્મી ચૂક્યો છે.

યદા યદા હી ધર્મસ્ય ,ગ્લાનિ:ભવતિ ભારત.

અભ્યુત્થાનમ અધર્મસ્ય તદા આત્માનં સૃજામિ અહમ.

પરિત્રાણય સાધૂનાં વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ.

ધર્મસંસ્થાપનાર્થાય સમ્ભાવામિ યુગે યુગે.

સંતાન જન્મની જાણ થતા કંસ આવી પહોંચે છે.કન્યાને મારવા જાય છે.કન્યા વિષ્ણુ સાથે પ્રગટ થયેલી શક્તિ છે.કન્યા કંસને કહે છે તારો નાશ કરવાવાળો પ્રગટ થઇ ગયો છે.કુકર્મ કરતા શક્તિ ક્ષીણ થાય છે.શક્તિહીન મનુષ્ય વિવેક ગુમાવી બેસે છે . શક્તિ શ્રી સ્વરુપ છે.સારા હકારાત્મક આચરણ અને વિચરણની શક્તિ આપે છે.કારણકે શક્તિ પ્રકૃતિનું સ્વરુપ છે.સત,રજ,તમ ગુણ પ્રકૃતિ છે.આ ત્રણ ગુણ આપણું વ્યક્તિત્વ બનાવે છે.શક્તિ આત્મવિશ્વાસ આપે છે.ફક્ત શારિરીક શક્તિ જરૂરી નથી.શારિરીક શક્તિ બળ કહેવાય.માનસિક શક્તિ આત્મવિશ્વાસ વધારે છે.

ગોકુળમાં નંદ અને યશોદા પુત્રજન્મથી આનંદીત થયા.સર્વને આનંદ આપે તે નંદ.વાણી,વિચાર અને વર્તનથી સૌને આનંદ.તો પરમાનંદ કૃષ્ણ આપણા જીવનમાં પ્રગટે.હ્રદયને ગોકુળ બનાવો.વસુદેવ દેવકીનો પુત્ર હોવા છતાં નંદ યશોદાને ત્યાં ઉત્સવ.વસુદેવ અને દેવકીની આકરી કસોટી હતી.પણ અર્ધમનો નાશ કરવા સ્વસ્થ રહી શાંત હતા.સમસ્ત સમાજના હિત માટે આ કાર્ય કરી રહ્યા હતા. આપણા પરિવાર કે જીવનમા આવી ઘટના થાય છે. ત્યારે વસુદેવનું વ્યક્તિત્વ સમજાય.

શ્રીકૃષ્ણનો જન્મ ભયાનક સમયે થયો.કંસનો અત્યાચાર,સતત કૃષ્ણને મારી નાખવાની યોજનાઓ.કંસના મોકલેલા અસુરો પૂતના,શકટાસુર,તૃણાવત,વત્સાસુર,બકાસુર,વ્યોમાસુર ભગવાનના અપૂર્વ બળ પાસે ટકી ન શક્યા.આજે માનવ નાની આપત્તિ સામે ટકી નથી શકતો.

શ્રીકૃષ્ણે જન્મથી કરીને મહાપ્રયાણ સુધી અનેક પડકારો જોયા પણ હંમેશા આનંદ અને પ્રેમથી જીવ્યા.કારાવાસમાં જન્મ,માતાની ગોદમાથી તરત વાંસની ટોપલીમા પિતા લઇ ગયા ત્યારે આ બાળકને માટે એક સારી ગોદડી પણ નહોતી પાથરવા.કૃષ્ણે કર્યું તે અઘરું છે પણ ગીતાજ્ઞાન વ્યક્તિ વિકાસની દીવાદાંડી છે.

શ્રીકૃષ્ણ સર્વગુણ સંપન્ન છે.ચોસઠ કળાના જાણકાર છે.બાળસ્વરુપ પારણે ઝુલતું હોય,નટખટ માખણચોર હોય,ગોપીઓની મટુકી ફોડતા હોય,ગોપીઓ સંગ રાસલીલા રમતા હોય,ગાયો ચરાવતા હોય,વાંસળી વગાડતા હોય કે કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધમાં ગીતનો ઉપદેશ અર્જુન આપતા હોય,ધરતીના દરેક જીવના રોમે રોમમાં કૃષ્ણ વસે છે

નંદ ધરે આનંદ ભયો,જય કનૈયાલાલ કી.

સત્યમ શિવમ સુંદરમ

ભગવાનને પ્રાપ્ત કરવાની ક્રિયા કરતાં ભગવાનનું માહાત્મ્ય જાણવું વિશેષ છે.નહી તો ‘એક મૂરખને એવી ટેવ, પથ્થર એટલા પૂજે દેવ’ અખો.કહેવત પૂરવાર કરવા જેવું છે.

ત્રણ દેવોમાં બ્રહ્મા સૃષ્ટિના સર્જક, વિષ્ણુ પાલક અને મહેશ સંહારક છે.મહેશ એટલે મહેશ્વર.મૃત્યુના દેવ નથી કે સંહારના સ્થાપક નથી.

‘શિ’ એટલે કલ્યાણકારી,પાપનાશક.’વ’એટલે મુક્તિ દાતા.શિવલિંગ જ્યોતિ સ્વરૂપ છે.સંપૂર્ણ સૃષ્ટિ બિંદુ અને નાદ સ્વરૂપ છે.બિન્દુ ઉર્જા છે નાદ ધ્વનિ છે.આ બંને બ્રહ્માંડનો આધાર છે.તેના પ્રતિક સ્વરૂપે શિવલિંગની પૂજા આરાધના કરાય છે.

આ જ્યોતિમાંથી પ્રગટ થતો પ્રકાશ સમગ્ર સંસારમાં પ્રસરી જીવ,જગત, મનુષ્યનું કલ્યાણ કરે છે.

મહેશ્વર સર્વ સમર્થ છે ,પરમ તત્વ છે.પરમશિવ છે.સ્વંય પ્રકાશિત, આત્મનિર્ભર છે.એટલે મહેશ, મહેશ્વર સદાશિવ રૂપ છે.સદાશિવ શિવ એટલે પ્રકાશ અને શક્તિ એટલે વિમર્શ.પ્રકાશ+શક્તિ=સૃષ્ટિ.

સૃષ્ટિ ૧૬ તત્વની બની છે.જેમા પાંચ તત્વ પૃથ્વી,જળ,વાયુ,અગ્નિ અને આકાશ.૬ઠુ તત્વ શિવ તત્વ છે જે આજ્ઞાચક્ર કેન્દ્રમાં સ્થિત છે.શિવ તત્વનો ઉદ્દેશ્ય મોક્ષ છે.

પરમશિવ દ્વારા ધારણ કરેલ આવરણ એ જ જીવ _જગત છે.જીવ મૂળ રૂપે ચૈતન્ય છે.સત ચિત્ત આનંદ છે.જીવ સત છે એટલે જ ચૈતન્ય રૂપે હોય છે.અર્થાત આપણે દિવ્ય, શુદ્ધ અને ચૈતન્ય રૂપે છીએ.આપણુ લક્ષ્ય મુક્તિ છે.મુક્તિ એટલે મૃત્યુ નહીં.અજ્ઞાનથી જ્ઞાન તરફ જવું.

ચૈતન્ય હોવું એ જીવનું સામર્થ્ય છે.પણ અજ્ઞાનતા અને અવિધાના ઘેરાવામાં બધ્ધ અવસ્થામાં રહે છે તે વાસ્તવમાં ‘શિવ’ જ સ્વયં છે.જીવનું અજ્ઞાનતાનું આવરણ શિવથી વિખૂટો પાડી દે છે.સત ચિત્ત સૂક્ષ્મ રૂપે રહે છે પણ સંસારની મોહ માયામાં આનંદ નથી રહેતો એટલે સત્ ચિતનો અનુભવ નથી થતો.

જીવ શિવ સાથે એકાત્મ સાધે તો આવરણ મુક્ત થઇ શકે.અજ્ઞાનનો પડદો એની સ્વતંત્રતા ઢાંકી દે છે.સામર્થ્યને પામવા અજ્ઞાનના પડદાની ભીતર ઝાંખવુ જોઇએ.

અર્જુનને વિશ્વરૂપ દર્શન કરાવા શ્રીકૃષ્ણે દિવ્ય ચક્ષુ પ્રદાન કર્યા.આ દિવ્ય ચક્ષુ અલૌકિક જ્ઞાન છે.

જીવની ત્રણ અવસ્થા છે.શુદ્ધ,બધ્ધ અને મુક્ત.જન્મ સમયે જીવ શુદ્ધ છે.સંસારની માયાજાળમાં લપેટાઈને બદ્ધ એટલે કે બંધનમાં રહે છે.દરેક જીવ મોક્ષનો અધિકારી છે.મોક્ષ પામવા શિવના મૂળ તત્વને જાણવાનું છે.

એકાત્મ સાધવા શિવ મહાત્મ્ય જાણી પરમ શિવના મૂળ તત્વ તરફ સોપાન ચઢવાના છે.

શિવ તત્વ પ્રાપ્ત કરતાં પહેલાં આપણે આપણી જાતને સમજાવું જરૂરી છે.શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ વગર કોઇ સિદ્ધ પુરુષ ભગવાનને પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી.

પહેલા ત્રણ સોપાન સત્યથી જ્ઞાન અને જ્ઞાનથી જીવનું આચરણ એટલે સત્યમ

બીજું, ત્રીજું આને ચોથું સોપાન આચરણ કર્યા પછી જીવની શિવ તરફની યાત્રા એટલે શિવમ.

પાંચમું સોપાન નિરાકાર રહી છઠ્ઠા સોપાન પર એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કરી શિવમ થવાનું અને સાતમા સોપાન પર મુક્ત થઇ સુંદરતાની ઓળખાણ.

સત્યમ શિવમ સુંદરમ.સત્ય શિવ છે.શિવ સુંદરમ છે.શિવ સત્ય છે, કલ્યાણકારી છે.અને જે કલ્યાણકારી છે તે સુંદર છે. સુંદર એટલે દૈહિક સુંદરતા નહીં.એ ક્ષણભંગુર છે.પવિત્ર મનથી કરેલા આચાર વિચાર સુંદર છે.

જીવનું શિવ થવા માટેનું પહેલું સોપાન છે સત્ય.સત્યના ધણાં અર્થ થાય છે.ઇન્દ્રિયો દ્વારા જાણવું અને અનુભવવું પણ સત્ય છે.સત્ય સનાતન છે એટલે સત્ય હંમેશા આપણાથી આગળ જ હોય છે.

અસત્ય અજ્ઞાનતા દર્શાવે છે.અજ્ઞાની જીવ અસત્યનું આચરણ કરે છે.અસત્ય એટલે ખોટું બોલવું એટલું જ નથી.વર્તન અને વ્યવહારમાં અપ્રમાણિકતા પણ અસત્ય છે.આપણી બુદ્ધિથી જ્યારે બીજાને છેતરવાનો પ્રયાસ કરીએ છે ત્યારે પહેલાં આપણે આપણી જાતને અસત્ય બોલીએ છે.કારણ કે બુદ્ધિને અસત્યની આદત નથી.આપણે આદત પાડીએ છે અને ધીમે ધીમે આ આદત અપ્રમાણિક કર્મો કરાવી જીવનમાં યુદ્ધ ઉત્પન્ન કરે છે.પણ વિજય તો સત્યનો જ થાય છે.જીવનમાથી અસત્ય દૂર કરવું જ.

બીજું સોપાન છે જ્ઞાન.આ પૃથ્વી પર કોઈ પણ મનુષ્ય સંપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવી જ નથી શકતો.અને જે જ્ઞાન મળ્યું હોય એનો અંહકાર ટકી નથી શકતો.રાવણ જ્ઞાની હતો.શિવનો ભક્ત હતો.પણ અહંકારની અજ્ઞાનતાએ લંકા બાળી.રામ સાથે યુદ્ધ કરાવ્યું.અસત્ય પારખી લેવું એ જ જ્ઞાન છે.સત્ય જ્ઞાનથી જ પામી શકાય છે.

ત્રીજું સોપાન છે આપણું પોતાનું જીવન.આપણે ક્યાં અને કેવી રીતે જીવન પસાર કરીએ છે એ મહત્વનું નથી.ભૌતિક સંપત્તિ આપણા જીવનના આનંદનું સ્તોત્ર હશે તો એ મોટો ભ્રમ છે.આ ભ્રમ દૂર કરવો જ રહ્યો.મુક્ત થવું જ જોઈએ આવા ભ્રમમાંથી.મનુષ્યનુ મસ્તક ૭% થી ૮%ટકા ક્ષમતા ધરાવે છે જે ફક્ત ભૌતિક દુનિયાનો અનુભવ કરી શકે છે.શિવ તત્વને જાણવા છઠ્ઠી ઈન્દ્રિયની જાગૃતિ આવશ્યક છે.જ્ઞાનથી ભ્રમ દૂર થશે.

ચોથું સોપાન છે સંસારના દરેક સુખથી ઉપર રહેવું.આપણે એવા જગતમાં જીવીએ છીએ જે સ્વ ભ્રમિત છે.પૈસાથી બધું જ ખરીદી શકાય.ધન દૌલત અને સત્તાનો મોહ પરમેશ્વરથી વિખૂટા પાડે છે.સાચો આનંદ હાથ બહારનો છે happiness comes from within not outside.મન શાંત હશે તો ભીતરથી આનંદ આવશે જ.બહાર ફાંફાં મારવા નહીં પડે.ભ્રમમાથી મુક્ત થઇ અનુભવાતા સુખ દુઃખથી પરે થવાશે.

પાંચમું સોપાન છે નિરાકાર.formlessઆપણે કોઇ એક વિચારને આકાર આપી એમાં જ સુખ અનુભવીએ છે કે દુઃખી થયા કરીએ છે.કોઇ એક ખુશીથી જ આનંદ નથી મળતો અને એક જ દુઃખમાં રડી રડીને જીવન પસાર નથી થતું.ક્યારેક બુદ્ધિથી તો ક્યારેક હ્રદયથી વિચાર કરીએ છે.એક વાર સુખ દુઃખથી ઉપર થશું તો જ એકાગ્ર થવાશે.સર્વ ઇન્દ્રીયોને એકાગ્ર કરી નિરાકાર થવું.શૂન્ય થવું.શૂન્ય એટલે મૂઢ નહીં પણ એકાગ્ર થવા માટે બુદ્ધિની સફાઈ કરવી.આજ સુધી આડું અવળું જે બુદ્ધિમાં સંગ્રહ કરી રાખ્યું હોયને કાઢી નાખવું.શૂન્ય રૂપ બુદ્ધિ નિરાકાર છે.એકાગ્ર થવા સક્ષમ હોય છે.

છઠ્ઠા સોપાન પર આવતા જ આપણી બુદ્ધિ અને હૃદય એક સાથે ચાલે છે.તન્મયતા આવે છે.સ્વ મુક્તિનો માર્ગ દેખાય છે.

સાતમા સોપાન પર અતુલિય જ્ઞાનોદયનો પ્રકાશ થાય છે.મનુષ્યમાથી શિવ થવાનું ઉચ્ચતમ સોપાન પર પહોંચી જવાય છે.સીમિતતા દૂર થાય ત્યારે મુક્તિનો આનંદ અનુભવાય છે.ઉચ્ચતમ કક્ષા એટલે પરમ ચૈતન્ય,પરમ શિવ, સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા.

તમસો મા જ્યોતિર્ગમય.

બધ્ધ અવસ્થામાંથી મુક્ત થઇ પરમશિવના મૂળ તત્વને પામી શકાય છે.

શિવ ઉપાસનાનો અર્થ છે ગ્રહણ કરવાનો પ્રયત્ન,શિવપથ પર અગ્રસર થવાની ચેષ્ટા.

ભારતીય પ્રજા ફરી પોતાની સભ્યતા અપનાવી લેશે.

નમસ્તે

આજે દુનિયામાં કોરોના વાયરસની જ ચર્ચા ચાલી રહી છે.જગત એક એવી બિમારીથી ઘેરાયેલું છે કે એના સકંજામાંથી બહાર કેમ બહાર નીકળી શકાય એની અથાગ શોધખોળ થાય છે.જનસમાજ ઘર બહાર નીકળી નથી શકતો જે પ્રાથમિક પગલાં છે.પણ આજ એક માત્ર ઉપાય નથી.આપણે આપણી જીવનશૈલીમાં પણ બદલાવ કરવાની જરૂર છે.આજે દુનિયામાં ભારતીય જીવનશૈલીની ચર્ચા થઇ રહી છે.ભારતની સંપન્ન સંસ્કૃતિએ હંમેશા સુંદર આદર્શોને પ્રદર્શિત કર્યા છે.આપણી સભ્યતાએ જીવન જીવવાની રીત બતાવી છે એ કોઈ થોપવામા આવેલું અનુશાસન નથી.પણ ક્યારેય એવું જોવામાં આવે છે કે ભારતીય રીતભાતની મજાક કરવામાં આવે છે.અંધશ્રધા માનીને અવગણના થાય છે.

વૈશ્વિક યાત્રાઓને કારણે આવી બિમારીઓનો ભય વધવા લાગ્યો છે.અન્ય દેશોની યાત્રાઓ કરીને આપણે ત્યાંની સંસ્કૃતિ પણ અપનાવતા થયા છે.કોઇ પણ સંસ્કૃતિ નુકસાનકારક નથી હોતી પણ દરેક દેશોની આબોહવા અલગ અલગ હોય છે.રહેણી કરણી અને ખાનપાન અલગ અલગ હોય છ..આજે ફરી એ જ સમય આવ્યો છે ત્યારે ભારતીય સમાજની સભ્યતાને અપનાવવાની જરૂર છે કોરોના વાયરસના ચેપથી આપણે સુરક્ષિત રહીએ અને આપણી આસપાસના સમાજને સુરક્ષિત કરીએ.

આજે આપણે સમજી ગયા છે કે પ્રકૃતિને દુષિત કરીને આપણે જ ભોગવવાનું આવ્યું છે.આ કોરોના કાળમાં પ્રકૃતિ નિર્મળ થઇ ગયી છે અને આપણે રોગથી ભયભીત.ફક્ત ઘરનું આંગણું જ નહીં પણ શહેર સ્વચ્છ રાખવાની આપણી સામાજિક જવાબદારી છે.

દેશી દવાઓની કિંમત ભારતીય પ્રજાને સમજાવા લાગી છે.ઘરે બેસીને પણ શાંત હ્રદયથી ઘરમંદિરમા પૂજા પાઠ કરી શકાય છે.ભગવાને સાચા હ્રદયથી રોજ પ્રાર્થના કરવી આપણા માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે જરૂરી છે.હોટેલ રેસ્ટોરાંમાં જ જઈને,અંદર બેસવા માટે બહાર લાઇનમાં ઉભા રહીને, ખવાની મજા માણી શકાય એવું નથી.ઘરે પણ પરિવાર સાથે આનંદ માણી શકાય.ઘોઘાટથી મુક્ત રહીને,અંદર બેસવા માટે આપણો નંબર નોંધાવ્યા વગર.સ્વાસથ્ય સારું રાખવા સાત્વિક આહાર જરૂરી છે.

આપણી પાસે સગવડો મેળવવા સો વિકલ્પ રહેતા,આજે મર્યાદિત વિકલ્પોમાં કેમ સગવડ કરાય

એ સમજાય ગયું છે.આપણી જીવન જરૂરિયાતની વસ્તુઓ કરતાં અન્ય સુવિધાઓ પાછળ નાણાંનો વ્યય થતો હતો.

પહેલું સુખ તે જાતે નર્યા.

એક વાર પાછળ ફરીને જોવાની જરૂર છે.ભારતીય પ્રજા ફરી પોતાની સભ્યતા અપનાવી શકશે.

દરેક સમાજે પોતાના વિકાસ માટે કેટલાક ધ્યેય કર્યા જ હોય છે . તેમાં સ્વચ્છતાનું ધ્યેય દરેક સમાજ કે દેશનું હોય જ છે.જે સમાજની સભ્યતા સાથે જોડાઇ જાય છે.ભારતીય સભ્યતા અને સંસ્કૃતિની ઘણી બધી પ્રણાલીઓને અંધશ્રદ્ધા સાથે જોડી દેવામાં આવી છે.પણ ભારતીય સંસ્કૃતિમાં માનવ કલ્યાણ માટે જે રીતો વિકસાવવામાં આવી છે તેમાં વિજ્ઞાન પદ્ધતિઓ નો સહારો લીધો છે.જે અન્ય કોઇ સંસ્કૃતિમાં જોવા નહીં મળે.સંસ્કૃતિ એટલે સંસ્કારોનું સિંચન.જીવન જીવવાની સભ્યતા.

મનુષ્યના આચાર વિચાર,રહેણી કરણી, ખાનપાન એની સભ્યતાની ઓળખ છે.આવી ઘણી સભ્યતા ઓને આપણે ભૂલી ગયા છે જે હવે ફરી અપનાવવાનો વખત આવી ગયો છે.

કહેવાય છે ધરતીનો છોડો ઘર.ઘરથી જ બદલાવ શરૂ કરીએ.

આપણા ભારતીય ઘરોમાં પ્રવેશ દ્વાર પાસે આંગણમાં પગ ધોવાની વ્યવસ્થા રહેતી જ.ઘરના સભ્યો હાથ-પગ ધોઈને જ ઘરમાં અંદર પ્રવેશ કરતાં.

આવનારા મહેમાનોને પણ હાથ-પગ સ્વચ્છ કરવા પાણી અપાતું.પગરખા ઘરની બહાર જ રાખતા.આપણા પગ અને પગરખામા અસંખ્ય જીવાણુઓ આપણી સાથે ઘરમાં પ્રવેશ કરે છે.ઘરના સભ્યો પણ જીવાણુઓના સંસર્ગમાં આવે છે.આજે ઘરો નાના થતાં જાય છે.નાના શહેરમાં હજી આવી સગવડ જોવા મળે છે.સોસાયટીના ફ્લેટમાં તો આવી સગવડ શક્ય જ નથી.છતા આપણે તકેદારી રાખીને પગરખાં બહાર ઉતારીને કે ઘરમાં ઉતારવા પડે તો કોઈ એક ચોક્કસ જગ્યાએ ઉતારીને ઘરમાં પ્રવેશ કરતા સાથે બાથરૂમમાં જઈને હાથ પગ સ્વચ્છ કરીએ તો જીવાણુ મુક્ત થઇ શકીએ.આજે સોસાયટીમાં હેન્ડ સેનીટાયઝરની સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ કરવામાં આવે છે જે ભારતીય પરંપરા સમાન જ છે.

કોઈનાં અવસાન નિમિત્તે સ્મશાનમાં જવાનું થાય તો ઘરમાં પ્રવેશીને તરત જ આપણે સ્નાન કરવું ભારતીય ઘરોમાં જરૂરી છે.ઘરમા ક્યાંય હાથ લગાડતા નથી.સ્નાન કરીને પહેરવાના વસ્ત્રો પણ ઘરના અન્ય સભ્યો જે સ્મશાનમાં ગયા નથી હોતા એ મૂકી આપે છે.આને આભડછેટ કે સૂતક કહેવાય છે.પણ આ કોઇ અંધશ્રદ્ધા નથી.

લોકો આ પ્રથા ધીરે ધીરે પડતી મૂકવા લાગ્યા છે.સ્મશાનમાથી સીધા કામકાજના સ્થળે જવું કે ખાવાપીવા માટે હોટલમાં ચાલ્યા જવું.ફરી હવે જૂની સભ્યતા અપનાવી આવશ્યક છે.આ રીતરિવાજ આપણી સ્વચ્છતા માટે જ છે.એની પાછળ વૈજ્ઞાનિક કારણો છે.મૃત શરીરમાં અસંખ્ય જીવાણુ પ્રવેશ કરે છે કારણ કે મૃત શરીરમા રોગ પ્રતિકારક શક્તિ નાશ પામે છે.શરીરમા જીવાણુઓ ટકી રહેવા સક્ષમ બને છે.મૃતકના અગ્નિસંસ્કારની વિધિમાં સામેલ થયેલા લોકમાં પણ આ જીવાણુઓ કપડાં અને શરીર વાટે પ્રવેશ કરે છે.આસપાસ ફેલાઈ જાય છે.તરત જ સ્નાન કરવાથી આપણી આસપાસનું વાતાવરણ શુદ્ધ થાય છે.ફરી આચરણમાં મૂકવાની જરૂર છે.

નમસ્તે કે નમસ્કાર.નમ એટલે નમન,સ એટલે હું અને સ્તે એટલે તમે. હું તમારી અંદર ભગવાનને નમન કરું છું.

સગાંસંબંધીઓ અને પરિચિત વ્યક્તિઓ મળે કે ઘરે આવે ત્યારે આપણે બે હાથ જોડી આવકાર આપતાં.આ ભૂલીને હાથ મીલાવા, ભેટવુ,hug કરવુ તો જાણે સામાન્ય થવા લાગ્યું.જે આવી etiquette ના રાખે એ ગામડીયા.પશ્ચિમની દેખાદેખીમાં આપણે ભાન ભૂલ્યા.હવે આજે આવા વિડીયો વાયરલ થવા લાગ્યા છે કે હાથ જોડીને અભિવાદન કરવું જ સુરક્ષિત છે. પાશ્ચત્ય દેશોએ આ સભ્યતા સરળતાથી અપનાવી લીધી છે.માસ્ક પહેરી અને નમસ્તે કરીને ‘zero bacteria’નુ વાતાવરણ નિર્માણ થાય છે જે પાશ્ચાત્ય દેશોનું કહેવું છે.

વ્યાયામ,યોગ અને ધ્યાન જેવી દૈનિક ક્રિયાઓ આપણે સમય નથી મળતો કહીને ટાળી દેવામાં આવે છે.પણ સાથે આધુનિક જીમમાં જવું જરૂરી માનીએ છે.પશ્ચિમનની પ્રજા ભારત આવીને યોગ, ધ્યાન આસન શીખવા લાગ્યા અને આપણે disco pubમા જવા લાગ્યા.જીમની મોંઘી દાટ membership લેવા તૈયાર પણ ઘરના કામ બીજાને સોંપવા.કામવાળા રાખવા.આજે સાવરણી હાથમાં લેવાથી status down થાય છે પણ જીમમાં જઇને ઉઠક બેઠક કરવું status ગણાય છે.જીમમા અનેક લોકો એક સાથે વ્યાયામ કરે છે.જે આજના કોરોના કાળમાં ઉચિત નથી.ધરે જ રહીને દૈનિક કાર્યોમાં વ્યાયામને સામેલ કરવું સ્વાસ્થ્ય માટે અનુકૂળ છે.ધ્યાન આને યોગ મગજનો આહાર છે.ઘરમા શાંત વાતાવરણ રાખીને ધ્યાન કરી શકાય.

રોજીંદા કામકાજમાં ઘરોના સભ્યો અનુશાસન રાખે તો બહારની વ્યક્તિઓની મદદ ન લેવી પડે.

 

ભારતીય વાનગીઓ હંમેશા વિવિધ મસાલાથી મધમધતી હોય છે.આહાર દ્વારા લેવાતા આ મસાલા રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારે છે.શક્તિ વર્ધક છે જેથી જીવાણુઓથી રક્ષણ કરે છે.ભારતીય પરંપરાગ અનુસાર ઘરનાં રસોડામાં રસોઇ બંને તો સ્વાસ્થ્ય સારું જ રહેશે.અજમો હળદર જેવા ગુણકારી તત્વો વાયરલ બિમારીથી રક્ષણ કરે છે.પહેલા બિમારીની શરુઆતમાં ઘરના ઉપચાર કરવાની સાથે દવાઓ લેવાતી.ઓસડીયા આને ઉકાળો ઘરમાં હાજર હોય એ વસ્તુઓથી બનાવી લેવાતી.પણ બધું વિસરાઈ ગયું.આપણા મરી મસાલાને super food કહેવાયા ત્યારે આપણી આંખ ઉઘડી.

આપણી રસોઈમાં વપરાતી ચપટી હળદર મુખ્ય મસાલો છે.આ સિવાયના દરેક મસાલા આહારમાં ઉમેરી વૈજ્ઞાનિક ભોજન બનાવાય છે.યુ ટ્યુબ પર હવે હળદરવાળા દૂધની રીત જોવા મળે છે.પશ્ચિમની પ્રજા હળદરનો ઉપયોગ કરવામાં અજાણ હતી એ જ પ્રજા આજે હળદરના ગુણગાન ગાય છે.ઘરના આંગણામાં તુલસી ક્યારો હોવો જ જોઈએ એવું આપણી દાદી નાનીઓ આગ્રહ રાખતી.સવાર સાંજ દીવો મૂકવો,ફેરા ફરવા એ કાંઇ શોખ નહોતો.ફેરા ફરવાથી તુલસીના છોડમાંથી નીકળતી રોગ પ્રતિકારક શક્તિ મેળવાતી.તુલસીના પાનનું સેવન કરવાનું હવે બધા સમજવા લાગ્યા છે.green teaમા તુલસીની green teaની વધુ માંગ છે.દાદી_નાનીના ઘરગથ્થુ ઉપચાર ફરી limelight થવા લાગ્યા છે.

જળ જીવનનો આધાર છે.શરીરને સ્વચ્છ જળની જરૂર હોય છે.ગ્લાસથી જળ પીવું સરળ છે પણ આપણા હાથમાં ચોંટેલા જીવાણુ અને આપણા મુખમાં રહેલી લાળ ગ્લાસને દુષિત કરે છે.અન્ય વ્યક્તિઓ માટે કે આપણે પોતે પણ બીજાનો વાપરેલો ગ્લાસ પાણી પીવા માટે હિતાવહ નથી.હંમેશા ગ્લાસ મુખથી અધ્ધર રાખી જળ પીવાની આદત રાખવી.આ આદત કેળવવી અઘરી છે પણ ભારતીયો આ કરી શકે છે.હજી પણ ઘણા ઘરોમાં આમ જોવા મળે છે.બાળકોને નાનપણથી શીખવવામાં આવે છે.જમતા પહેલાં હાથ ધોવાનું ભારતીય ઘરોમાં અનિવાર્ય છે.બહેનો ઘરના દરેક કાર્યો કરતા કરતા હાથ ધોઇને સ્વચ્છ રાખવાની આદત રાખે છે.tissue paperનો ત્યાગ કરવો.

ગામડાઓમા પરબમાં મળતા પાણીને પીવા માટે પહેલાં હાથ ધોઇ સ્વચ્છ કરી, ખોબામાં પાણી ભરીને પીવાય છે.આ રીત સ્વચ્છતા રાખવાનું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે.

તાંબાના અને માટીના માટલામાંથી પાણી પીવાની પરંપરા આજે પણ ઘણા લોકો અપનાવી રહ્યા છે.આ પાણીમાં anti inflammatory ગુણ બને છે.જે શરીરને રોગથી બચાવે છે.રાત્રે તાંબાના લોટામાં પાણી ભરી સવારે ઉઠીને પીવાની રીત ઘણા લોકો અપનાવતા થયા છે.

પરંપરાગત માટીના માટલાનું પાણી ક્યારેય એકદમ ઠંડુ નથી હોતું.રુમના તાપમાનથી ત્રણ ચાર ડીગ્રી જ ઘટે છે.એટલે નુકસાનકારક નથી હોતું.ફ્રીઝનુ પાણી એકદમ ઠંડુ થાય છે. આ પાણી પેટમાં જાય પછી ગરમ થવા લાગે છે જેનાથી શરીરમાં રહેલી ઉર્જા વધુ વપરાય છે.આનાથી આખા શરીરમાં ફેરફાર થાય છે.ઉર્જા તો જીવન છે.ઉર્જા શક્તિ વેડફાય છે.જે અનેક બિમારીઓને નોતરે છે.

ભારત મંદિરોનો દેશ તો છે જ ભારતની પ્રજા ઘરમંદિર પણ એટલા જ સરસ સજાવે છે.ઘરમા મંદિર તો હોવું જ જોઇએ સાથે સવાર સાંજ આરતી,ધીના દીવા ધૂપબત્તી કરવાના જ.કપૂરનો ધૂપ ચેપી રોગો સામે રક્ષણ આપે છે.ઘીના દીવાથી ઉત્તપન્ન થતો ઓઝોન વાયુ બેક્ટેરિયાનો નાશ કરેછે. યજ્ઞો આને યજ્ઞોમાં થતી આહુતિની સામગ્રીથી વાતાવરણને શુદ્ધ રખાતું.

રોજ સવાર સાંજ થતી પ્રાર્થના માનસિક શાંતિ આપે છે.ડોક્ટર એ.પી.જે અબ્દુલ કલામના વાક્યો,”બ્રહ્માંડ માં કોઈ એવી શક્તિ છે જે સતત આપણને ઉર્જા પૂરી પાડે છે.અને તે વિજ્ઞાનથી પરે છે.”

આપણી આસપાસના મંદિરમાં જઈને social distanceની આદત કેળવી જરૂરી છે.સાથે સાથે મંદિરનું વાતાવરણ શુદ્ધ અને સાત્વિક રહે એની તકેદારી રાખવાની ફરજ છે.

આજનો આધુનિક માનવી શ્રદ્ધાથી વિમુખ થતો જાય છે.આપણી ભારતીય પરંપરાઓ અને સભ્યતા અનેક ગુઢ વિજ્ઞાન સાથે જોડાયેલી છે.જે આપણા ઋષિમુનિઓએ સહજ રીતે જીવનમાં જોડી દીધી છે.આપણને ખ્યાલ પણ નથી હોતો કે જે સભ્યતાનું પાલન કરીએ છે તેની પાછળ વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ છે.

Handshakeથી નમસ્કાર અને આહારમાં શાકાહાર તરફ પગલાં ભરીએ.

 

 

 

 

 

અષ્ટ સિદ્ધિ નવ નિધિ કે દાતા

મહાકાવ્ય રામાયણમાં પરમેશ્વરની ભક્તિ કરનાર પ્રધાન અને પૃથ્વી પર સાત ચિરંજીવીમા હનુમાનજી છે.જ્યોતિષશાસ્ત્રની ગણના અનુસાર હનુમાનજીનો જન્મ ૫૮હજાર ૧૧૨ વર્ષથી પણ વધુ કહી શકાય.ત્રૈતાયુગના અંતિમ ચરણમાં ચૈત્રી પૂનમના મંગળવારે થયો છે.

એક વાર મહાન ઋષિ અંગિરા સ્વર્ગના માલિક ઇન્દ્રની સભામાં ગયા.ઇન્દ્રના દરબારમાં અપ્સરા પુંજીક્સથલા નૃત્ય કરી રહી હતી. ઋષિઅંગિરા આંખ બંધ કરી પ્રભુ સ્મરણ કરવા લાગ્યા.નૃત્ય સમાપ્ત થયા પછી અપ્સરાએ ઋષિને નૃત્ય બાબત અભિપ્રાય પૂછ્યો.ઋષિ અંગિરાએ ક્રોધિત થઈ અપ્સરાને શ્રાપ આપ્યો કે પર્વતિય જંગલોમાં રહેતા વાનર સમુહમાં માદા વાનર તરીકે તારો જન્મ થશે.અપ્સરાએ ઋષિની માફી માંગી અને આજીજી ક્ષમાયાચના કરી.ઋષિ અંગિરાએ આશીર્વાદ આપ્યા કે તારા ઘરે ભગવાન વિષ્ણુ સ્વરૂપના મહાન ભક્તનો જન્મ થશે.આ અપ્સરા કુંજારવાનર રાજને ત્યાં જન્મી.જે માતા અંજની કહેવાય છે.સુમેરૂ પર્વતના રાજા કેસરી સાથે અંજનીના વિવાહ થયા.ઋષિના આશીર્વાદથી શિવજી ના ૧૧મા રૂદ્ર અવતાર હનુમાનજીનો જન્મ થયો.શિવજીએ વાસ્તવિક રૂપમાં શ્રીરામની સેવા કરવા આ જન્મ ધારણ કર્યો.હનુમાનજીના પરાક્રમની અસંખ્ય ગાથાઓ આજે પણ ગવાય છે.બાળપણમા હનુમાનજી સુર્યને ફળ સમજી ઉંચે આકાશ તરફ ગયા.એ જ વખતે રાહુ ગ્રહોને ગ્રહણ લગાડી ગ્રસિત કરવા ગયો.પણ હનુમાનજીના સ્પર્શથી રાહુ ગભરાઈ ગયો.રાહુ ઇન્દ્ર પાસે ગયો.ઇન્દ્રે ક્રોધમાં વજ્રથી હનુમાનજી પર પ્રહાર કર્યો.હનુમાનજીની દાઢીમાં ઘા લાગ્યો.પવનદેવે આ જોઇ પવનની ગતિ રોકી લીધી.સમગ્ર સૃષ્ટિમાં હાહાકાર મચી ગયો.લોકોને શ્વાસ લેવાની તકલીફ થવા લાગી.સહુ જન બ્રહ્મા પાસે ગયા.ત્યારે બ્રહ્માજીએ હનુમાનજીને વરદાન આપ્યું કે અસ્ત્ર શસ્ત્રથી કોઇ હાનિ કરી નહીં શકે. યમદેવે સદાય નિરોગી રહેવાના આર્શીવાદ આપ્યા.

હનુમાનજીની સુર્ય પુત્ર મારૂતિ, પવનપુત્ર, બજરંગબલી,મંગલમુર્તિ, અંજનીપુત્ર,સંકટમોચન નામ લઈને ભક્તો ભક્તિ કરે છે.રામાયણમા હનુમાનજીના અદભૂત કાર્યોનું વર્ણન મળે છે.સુગ્રીવ અને શ્રીરામની મૈત્રી કરાવી આપી વાનરસેનાની મદદથી રાક્ષસોનો નાશ કર્યો.

પવનપુત્ર હનુમાનજી

સમય,વાણી,સંસાધનોનો ચતુરાઇથી પ્રયોગ કરી કાર્ય સંપૂર્ણ કરવાની શીખ હનુમાનજી પાસેથી મળેછે.હનુમાનજી સીતાની શોધમાં એકલા રાવણના અભેધ કિલ્લામાં આ ગુણોને કારણે પહોંચી જાય છે.સૌ પ્રથમ તો માયાવી સુરસાએ માયા પ્રસરાવી ત્યારે બળે નહીં પણ કળે કામ લીઘું.સૂક્ષ્મ સ્વરૂપ ધરી મુખમાં પ્રવેશી ફરી બહાર નીકળી ગયા.લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરવા ક્યારેયક શત્રુને પણ એની ચાલ રમવા દેવી.માતા સીતાની શોધમાં સમુદ્ર પર પવનપુત્ર ઉડી રહ્યા હતા ત્યારે સમુદ્ર અને મૈનાક પર્વત વિશ્રામ કરવાનું આમંત્રણ આપે છે પણ માનપૂર્વક પર્વતને સ્પર્શ કરી હનુમાનજી આગળ વધે છે.લક્ષ્ય પ્રાપ્તિમાં નિરંતર કાર્ય કરતાં રહેવું જેથી કોઇ કડી છૂટે નહીં.લંકા પહોંચતા દ્વારા પર લંકીની નામની રાક્ષસી હનુમાનજી પર ત્રાટકે તે પહેલાં હનુમાનજીએ સમય સર્તકતા વાપરી લંકીનીને ઠાર કરી.આ સૂચવે છે કે ઓછા સમયના કાર્યમાં ત્વરીત નિર્ણય લેવા.અશોકવાટિકામા પ્રવેશી માતા સીતા સમક્ષ સૂક્ષ્મ રૂપે પ્રગટ થાય છે.શ્રીરામ પ્રત્યે સમર્પિત હતા.માતા સીતાને શ્રીરામનો સંદેશ આપવા ગયા હતા.પોતાના બાહુબળ જેવું બળવાન સ્વરૂપ સંકોરીને સૂક્ષ્મ રૂપ ધરી માતા સીતા ને શ્રીરામનો સંદેશ કહે છે.જગતજનની મા અંબા સમક્ષ તમામ શક્તિ મસ્તક નમાવે છે.આ મહાવીર હનુમાનજીની જગતને શીખ છે.માતાસીતા પાસેથી અષ્ટ સિદ્ધિ નવ નિધિનુ વરદાન મેળવે છે.શ્રીરામ ભક્ત હનુમાન દુશ્મનના ગઢમાં પહોંચી વરદાન પામે છે.લંકામા મેઘનાદે યુદ્ધ દરમ્યાન હનુમાનજી પર બ્રહ્માસ્ત્ર નો પ્રયોગ કર્યો. પણ હનુમાનજીએ બ્રહ્માસ્ત્રનુ માન રાખી અસ્ત્રના તીવ્ર ઘા સહન કર્યા. સામે પ્રહાર કરી બ્રહ્માસ્ત્રને ખંડીત ન કર્યું.બ્રહ્માસ્ત્ર એવું શસ્ત્ર છે જે બ્રહ્માજીના દિવ્ય મંત્રથી પ્રગટ થાય છે. હનુમાનજી બળવાન હતા કે શસ્ત્રને તોડવાની ક્ષમતા હતી પણ દેવતા બ્રહ્માજીનુ માન રાખી એમની વિદ્યાને પ્રણામ કર્યા.

કપરા સમયમાં વિનય વિવેક ભૂલવા નહીં.સહન કરીને સમય સાચવી લેવો.

અપમાન કરવા માટે હનુમાનજીની પૂંછડી પર આગ લગાવી તો હનુમાનજી સળગતી પૂંછડી સાથે લંકામાં ફરી વળ્યા અને લંકા બાળી.આ બુદ્ધિ ચાતુર્ય છે.સાથે સાથે લંકાની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ,સૈન્ય બળ, અશોકવાટિકા સ્થળનો ક્યાસ મેળવ્યો.વિભિષણ અને રામની મૈત્રી કરાવી.

રણભૂમીમા ઇન્દ્રજીતના બાણથી લક્ષ્મણની મૂર્છા દૂર કરવા સંજીવની બુટ્ટીની ઓળખ ન થવાથી આંખો પર્વત જ ઉઠાવીને લઈ આવ્યા.સમસ્યાનુ સમાધાન કર્યું.લંકા પહોંચવા ઝડપથી પૂલ બાંધવા રામસેતુના નિર્માણમાં દરેક વાનરોના ગુણ પારખી કામ સોંપ્યું જે સમૂહમાં કરાતું કાર્ય,teamwork અને team managementનુ શિક્ષણ આપે છે.ત્યારના સમયમાં કોઈ મશીન નહોતા કે પથ્થરો તોડી શકે,સીમેન્ટ રેતીના મિશ્રણ તૈયાર કરે.નલ નીલ અંગદ, જાંબુવન જેવા બુદ્ધિશાળી અને મહાવીર એન્જિનિયર હતા.શ્રીરામચંદ્રના મહત્વના અને કટોકટીના કાળમાં હનુમાનજી હંમેશા સાથે જ રહેતા.આ જ એમની ભક્તિ છે.પ્રભુ સમીપ રહી પ્રભુના કાર્ય કરવા.લંકાના યુદ્ધમાં હનુમાનજી અને વાનરસેનાનુ કાર્ય મુખ્ય હતું.એમ કહી શકાય કે લંકા પર વિજય હનુમાનજી અને તેમના સૈન્ય બળથી શક્ય થયો હતો.પણ ક્યારેય હનુમાનજી અને અન્ય સૈનિકોએ રાજપાટ માટે ભાગ નહોતો માંગ્યો.નિસ્વાર્થ સેવા કરી.

હનુમાનજીના ૧૨ નામ

આનંદરામાયણમા હનુમાનજીના ૧૨ નામોનો ઉલ્લેખ મળે છે.આ નામો હનુમાનજીના ગુણ અને બળનું વર્ણન કરે છે જે પ્રેરણાદાયક છે.જીવનમા આવતા સંકટોના સમાધાન હનુમાનજીના ચરિત્ર પરથી મળી શકે છે.૧)હનુમાન.અહંકાર રહીત.૨)પિંગાક્ષ.ગ્રંથોનુસાર હનુમાનજીનીભૂરી આંખ હતી

૩)ફાગુણસખા.અર્જુનને ફાગુણ કહેવાય છે.મહાભારતના યુદ્ધમા હનુમાનજીએ અર્જુનની સખા રૂપે સહાયતા કરી હતી.૪)રામેષ્ટ.શ્રીરામના પ્રિય.૫) લક્ષ્મણ પ્રાણદાતા.સંજીવની બુટ્ટી લાવવા પર્વત ખભા પર લઇ આવ્યા અને લક્ષ્મણની મૂર્છા દૂર કરી પ્રાણદાતા થયા.૬)ઉદ્ધિક્રમણ.સમુદ્ર પર અતિક્રમણ કરી સમુદ્ર પાર કર્યો.૭)અમિતવિક્રમ.જેના પરાક્રમની માપી શકાય એવી કોઈ સીમા નથી.૮)દશગ્રીવદર્પહા.ગ્રીવ એટલે માથું.દશ માથાવાળાનુ ઘમંડ તોડનાર.૯)અંજનીસુત.માતા અંજનીપુત્ર ૧૦) વાયુપુત્ર.પવનદેવના પુત્ર.૧૧)સીતાશોકવિનાશન.અશોકવાટીકામા માતા સીતા રામવિરહમા અત્યંત શોક કરે છે ત્યારે શ્રીરામનો સંદેશ આપી માતા સીતાનો શોક દૂર કરે છે.રામાયણના રચનાકાર સંત તુલસીદાસે ચાલીસ પદોમાં હનુમાનજચાલીસાની રચના કરી છે જે દુનિયામાં લાખ દુઃખો એક દવા છે.બાળકો,વૃદ્ધો, સ્ત્રીઓ, પુરૂષોમાં હનુમાનજી પ્રિય છે.બાળકોને નટખટ અને ચંચળ, પર્વત પર છલાંગ મારનાર, સમુદ્ર પર ઉડવું,ઝાડ પરથી ફળો તોડતા,સળગતી પૂંછથી લંકા દહન કરતાં હનુમાનજી પ્રિય લાગે છે.સ્ત્રીઓ બ્રહ્મચારીરૂપ માની પીઠ પાછળ હાથ રાખી નમીને સન્માન કરે છે.વૃદ્ધો અપાર ભક્તિ કરે છે.પુખ્ત ઉંમરના પુરુષો વીરતાનો આદર કરે છે.

દાસ્ય ભાવ એ જ અનન્ય ભક્તિનું સ્વરૂપ હનુમાનજી

.સંત બડે ભગંવતસે કહ ગયે સંત સુજાણ,સેતુ બાંધ શ્રી રામ ગયે, લાંઘ ગયે હનુમાનજી

શિવરાત્રી અનેે શિવનું નટરાજ સ્વરૂપ

સંગીત પ્રકૃતિના કણ કણમાં સમાયેલું છે.ભગવાન શિવ સંગીતના જનક છે.શિવજી પહેલા સંગીતનુ જાણકાર કોઈ નહોતું.કારણકે શિવજી બ્રહ્માંડમાં સર્વ પ્રથમ આવ્યા છે.નાદ અને શિવજી એક જ છે.નાદ ધ્વનિ એટલે ‘ૐ’.ૐ માંથી જ શિવજી પ્રગટ થયા છે.નાદથી ધ્વનિ અને ધ્વનિથી વાણીની ઉત્પતિ થયી છે.શિવજીનુ ડમરૂ નાદ સાધનાનુ પ્રતિક છે. શિવરાત્રીને દિવસે શક્તિ સાથે સમાવીત થતું શિવ તત્વ શું છે? શક્તિ શિવત્વમા વિલીન થાય છે.શિવ મૂળમાં સત્ છે.કલ્યાણકારી છે અને રુદ્ર પણ છે.શિવ અને શક્તિની લીલા સમજવા માટે નટરાજ સ્વરૂપને જાણવું જરૂરી છે.નટરાજ નૃત્યનું સ્વરૂપ છે.આ નૃત્યને તાંડવ કહેવાય છે.આ નૃત્યના બે રૂપ છે.

તાંડવ એટલે શું? મુદ્રા એટલે તાંડ.અનેક તાંડ મળીને તાંડવ શબ્દ બન્યો.મુદ્રા અને તાંડવ મળીને જે નૃત્ય થાય તે તાંડવ નૃત્ય.તાડંવ શબ્દ ‘તંડુ’ પરથી મળે છે.તંડુમુની શિવ ભક્ત હતા.ત્રિપુરદહન પછી શિવજીએ ઉલ્લાસથી નર્તન કર્યું.આ નર્તન તંડુમુની શીખ્યા.

તંડુમુનીએ તાંડવ નૃત્ય શિવજી પાસેથી જાણી ભરતમુનિને વર્ણન કર્યું હતું.ભરતમુનિ નાટ્ય શાસ્ત્રના પ્રખર હતા.ભરતમુનિએ નાટ્ય શાસ્ત્રનો પહેલો અધ્યાય લખ્યા પછી શિષ્યોને તાંડવ નૃત્ય નું શિક્ષણ આપતા.તેમના શિષ્યોમાં ગંધર્વો અને અપ્સરાઓ હતી જે શિવજી સમક્ષ નૃત્ય પ્રસ્તુત કરતા.પાર્વતીજીએ બાણાસુરની પુત્રીને આ નૃત્ય શીખવ્યું હતું.શિવજીનુ તાંડવ નૃત્ય પાંચ ક્રિયા બતાવે છે.સૃષ્ટિ, સ્થિતિ, અનુગ્રહ,તિરોભાવ, સંહાર.

શિવજીની બે અવસ્થા મનાય છે.એક સમાધિ અને બીજી તાંડવ.સમાધિ નિર્ગુણ અવસ્થા છે.જ્યારે નૃત્ય અવસ્થા સગુણ છે.શિવજીનુ નૃત્ય તાંડવ નૃત્ય કહેવાય છે.તાડંવનૃત્યના બે પ્રકાર છે.રૌદ્ર તાંડવ અને આનંદ તાંડવ.જ્યારે શિવજી રૌદ્ર રૂપ ધારણ કરે ત્યારે રૂદ્રત્વ પ્રાપ્ત થાય છે.આનંદ તાંડવ કરે તે નટરાજ કહેવાય છે.

નટરાજ.તાડંવ નૃત્ય કરતાં શિવજી નટરાજ સ્વરૂપ છે.આ નૃત્ય કરતી વખતે શિવજીની પ્રગટ શક્તિ ૮૦ટકા હોય છે જે દિવ્ય દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત કરેલા સંતો જોઇ શકે છે.પુરાણો પ્રમાણે ભગવાન શિવ ધ્યાનાવ્સથામા હોય છે. કળિયુગના અંત સમયે રાગિણી નામની ગંધર્વ કન્યા સુરનો આરંભ કરે છે આ ધ્વનિ સાંભળી ભગવાન શિવને જાણ થાય છે કે તાંડવ નૃત્ય કરવાનો સમય આવી ગયો છે.શિવજી જાગૃત થાય છે અને લયબદ્ધ ડમરૂ હલાવે છે.પછી તરત જ તાંડવ નૃત્ય આરંભ કરે છે.જ્યા સુધી નૃત્ય લયબદ્ધ હોય છે ત્યાં સુધી સૃષ્ટિ વ્યવસ્થિત રહે છે પણ બેભાન અવસ્થામાં કરે તો સૃષ્ટિનો અંત લાવી શકે છે.

માતા પાર્વતીને રત્ન જડિત સિંહાસન પર બેસાડીને શિવજી સંધ્યા સમયે નૃત્ય કરે છે.તે સમયે સરસ્વતી દેવી વીણા વગાડે છે, લક્ષ્મીજી ગીત ગાય છે,ઇન્દ્ર વાંસળી વગાડે છે, વિષ્ણુજી મૃદંગ વગાડે છે અને બ્રહ્માજી તાલ આપે છે.સર્વ દેવગણ આ અનુપમ નૃત્ય દર્શનનો ઉત્સવ મનાવે છે.

તાંડવ નૃત્યના સાત પ્રકાર છે.આનંદ તાંડવ, સંધ્યા તાંડવ, કાલિકા તાંડવ, ત્રિપુર તાંડવ, ગૌરી તાંડવ,સંહારતાડંવ,ઉમાતાડંવ.ગૌરી તાંડવ અને ઉમાતાડંવ ઉગ્ર તાંડવ નૃત્ય છે.શિવજી ભૈરવ અને વીરભદ્ર સ્વરૂપે નૃત્ય કરે છે.સાથે ગૌરી હોય છે, સ્મશાન ભૂમિ,બળતી ચિત્તા અને ભૂતગણો સાથે નૃત્ય કરે છે.જ્યા જીવોનો અહંકાર ભસ્મસાત્ થાય છે તે સ્મશાન ભૂમિ છે.આનંદ તાંડવનુ સ્વરૂપ નટરાજ કહેવાય છે.

નટરાજની મૂર્તિમાં ચારે તરફ અગ્નિ છે તે બ્રહ્માંડનુ પ્રતિક છે.શિવજી એક પગ પર ઉભા છે.અને બીજા પગથી બોના અક્શમા અસૂરને દબાવી રાખ્યો છે.બોના અજ્ઞાનનુ પ્રતિક છે.ચાર ભૂજાઓ છે.પહેલો જમણો હાથ જે ઉપરની તરફ છે તે હાથમાં ડમરૂ છે.ડમરૂ સૃજનનુ પ્રતિક છે.બીજા હાથમાં અગ્નિ છે જે વિનાશ દર્શાવે છે.બીજો જમણો હાથ અભય મુદ્રામાં છે જે બુરાઈથી રક્ષણ કરવાનું પ્રતિક છે.બીજો ડાબો હાથ ઉઠેલા પગ તરફ છે જે મોક્ષ માર્ગ દર્શાવે છે.નટરાજના શરીર પર લહેરાતા સર્પ કુંડલિની શક્તિનુ પ્રતિક છે.નટરાજ મૂર્તિ સંપૂર્ણ ૐ આકારમાં છે.

શિવજીનું નટરાજ સ્વરૂપ તેમનાં અન્ય સ્વરૂપની જેમ મનમોહક છે.નટરાજ નૃત્યમાં શિવ પ્રસન્ન થાય છે અને તાંડવ નૃત્યમાં શિવજી નારાજ થાય છે.બંને નૃત્યનુ મહાત્મ્ય સૃષ્ટિના જીવને માયાના બંધનમાંથી મુક્ત કરવાનું છે.

ગુરુદેવદત્ત

-દત્ત શબ્દનો અર્થ “આપેલુ”, ભેટમા આપવુ, સમક્ષ થવુ કે ખુશી વ્યક્ત કરવા આપવુ.

હિંદુધર્મમા પરમેશ્વરના ચોવીસ અવતાર છે.જેમા એક શ્રી દત્તાત્રેય છે.

.નારદમુનીના કહેવાથી બ્રહ્મા,વિષ્ણુઅને મહેશના પત્નીએ અત્રિૠષિના પત્ની અનસૂયાના પતિવ્રતની પરિક્ષા કરવા ત્રિદેવોને અનસૂયાને ત્યાં ૠષિ સ્વરુપે મોકલ્યા.ત્રિદેવોએ શરત મૂકી કે નિર્વસ્ત્ર થઇને દાન આપો તો જ ગ્રહણ કરશું.અનસૂયા આવી વિચિત્ર માંગણીથી સમજી ગયા કે આ કોઇ સામાન્ય ૠષિમુનીઓ નથી.આથી તેણીએ નક્કી કર્યુ કે ૠષિઓને બાળક માનશે અને દાન આપશે.ત્રણેય દેવોને માતૃત્વ શક્તિથી બાળક બનાવી સ્તનપાન કરાવ્યું.અત્રિૠષિ ઘરે આવીને આ ત્રણેય દેવોના દર્શન કરે છે.દેવો પોતાના મૂળ સ્વરુપે આવે છે અને અનસૂયાના પતિવ્રતની મહિમા કરે છે અને વરદાન આપે છે કે ત્રિદેવો તેણીના બાળક રુપે જન્મ લેશે.

માગશર શુક્લ ચતુર્દશીના દત્તાત્રેયનો જન્મ થયો.અત્રિના પુત્ર રુપે થયો.

મુનિ દૂર્વાસા અને ચંદ્દદેવ અત્રિૠષિના પુત્ર છે.અત્રિપુત્ર છે એટલે અત્રૈય કહેવાય છે.

દત્તાત્રેયે પિતા અત્રિૠષિની આજ્ઞાથી ગૌતમી નદીના કિનારે ભગવાન શિવની આરાધના કરી બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું.દત્તાત્રેયમા ઇશ્વર અને ગુરુ બંને રુપ સમાહિત છે.તેમને ગુરુવંશના પ્રથમ ગુરુ,સાધક,યોગી અને વૈજ્ઞાનિક માનવામાં આવે છે,

શૈવસંપ્રદાયના નાથ સંપ્રદાયમા દત્તાત્રેય આદી ગુરુ કહેવાય છે.વૈષ્ણવ સંપ્રદાયમા વિષ્ણુના અવતાર તરીકે પૂજાય છે

સામાન્ય રીતે દત્તાત્રેય ત્રણ મસ્તક સાથે જોવા મળે છે.બ્રહ્મા,વિષ્ણુ અને મહેશનુ સાંકેતિક સ્વરુપ છે.સાથેકામધેનુ ગાય, ચાર શ્વાન અને સંમુખ અગ્નિકુંડ છે.ગાય શક્તિ સ્વરુપ છે,અગ્નિ યજ્ઞ આહુતિ સ્વીકારનારછે.શ્વાનની ગણના શુભ પ્રતિક તરીકે કરાય છે જે ચાર વેદોનુ પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

દત્તાત્રેય નાની વયે ઘર છોડીને પૂર્ણતાની શોધમાં નીકળી પડ્યા હતા.કર્ણાટક,મહારાષ્ટ્ર,આંધ્રપ્રદેશ અને ગુજરાતમાં વિચરણ કરતા હતા.ઉત્તર કર્ણાટકના ગંગાપૂરમા મૂર્ત સ્વરુપ પામ્યા.ગુજરાતના ગીરનારનીપહાડી પર દત્તાત્રેયના પદચિહ્ન હોવાનું માનવામાં આવે છે.ભગવાન પરશુરામે દત્તાત્રેયને ગંધમાદન પર્વત પર ધ્યાન કરતા જોયા હતા.કહેવાય છે કે પીઠાપુરમ આંધ્રપ્રદેશમા નિત્ય બપોરના ભોજન સમયે દત્તાત્રેય ભિક્ષા માંગી ભોજન કરે છે.તેમનો પહેલો અવતાર શ્રીપાદ શ્રીવલ્લભ તરીકે ત્યા જ થયો હતો.પૃથ્વી પર શાંતી સ્થાપિત કરવા શ્રીદત્તાત્રેય સર્વત્ર ભ્રમણ કર્યુ હતુ.

તંત્ર સાથે જોડાયેલા છે એટલે દત્તાત્રેય નાથ સંપ્રદાયના અગ્રજ છે.વેદ અને તંત્રમાર્ગને એક કર્યા હતા.દત્તાત્રેય ઉપર બે ગ્રંથ સાહિત્ય છે.અવતાર ચરિત્ર અને ગુરુ ચરિત્ર જે વેદ તુલ્ય છે.ગુરુ ચરિત્રમા દત્તઅવતાર શ્રીપાદ,શ્રીવલ્લભ અને શ્રીનૃસિંહ સરસ્વતીની લીલાઓનુ વર્ણન છે.શ્રી રંગ અવધૂત દત્તાત્રેયના પરમ ભક્ત હતા.તેમની રચના દત્તબાવની ઘરે ઘરે શ્રદ્ધાપૂર્વક ગવાય છે.

દત્તાત્રેયના શિષ્યોમા સહસ્ત્રાજુન,કાર્તવીર્ય,ભાર્ગવ,પરશુરામ,યદુ,અલર્ક,આયુ,પ્રહ્રાદ.પરશુરામને ત્રણેય સંપ્રદાયની સંગમ સ્થળ ત્રિપુરામાં શિક્ષા આપી.દત્તસંપ્રદાયમાં શ્રીપાદ શ્રી વલ્લભ અને નરસિમ્હા સરસ્વતી દ્ત્ત અવતાર મનાય છે.અક્કલકોટ સ્વામી સમર્થ,શ્રી વસુદેવનંદ સરસ્વતી,શિરડી સાઇબાબા,કૃષ્ણસરસ્વતી, પૂજ્ય શ્રી ગણપતિ સચ્ચિદાનંદ સ્વામીજી દત્તઅવતારો મનાય છે.નાથ સંપ્રદાયની અવધૂત ગીતા એ દત્તાત્રેય દ્રારા ગવાયેલ ભવ્ય રજૂઆત છે.સ્વામી વિવેકાનંદની માનીતી ગીતા હતી.

ભગવાન દત્તાત્રયે ચોવીસ ગુરુ કર્યા.એનો અર્થ એવો નથી કે ચોવીસ ગુરુઓ પાસે કંઠી બંધાવી કે દીક્ષા લીધી. સૃષ્ટિમાથી ઉત્તમ ગુણ પારખી જીવનમાં આત્મસાત્ કર્યા.ગુણગ્રાહી શિષ્ય બની જગદગુરુ તરીકે સ્થાન પામ્યા.આપણને થાય કે બાળક નાસમજ હોય છે.અને વેશ્યાનો આપણે તિરસ્કાર કરીએ છીએ.અજગરથી આપણે ડરી જઇએ છે .પણ ભગવાન દત્તાત્રયે એમાંથી પણ ગુણ તારાવ્યા.સાધકોને ગુણગ્રાહી બનવાનો માર્ગ બતાવ્યો.

તેમના ચોવીસ ગુરુઓ પૃથ્વી ,પર્વત,વૃક્ષમાથી ક્ષમા,ધીરજઅને પરોપકાર.

વાયુ અનાસક્તિ,આકાશ નિર્લેપતા,જળ માધુર્ય,અગ્નિ તેજસ્વિતા,ચંદ્ર આત્મા નિર્વિકાર છે,સુર્ય સ્થિરતા,કબૂતર સંગત્યાગ,અજગર અનાયસે મળે એમાં સંતુષ્ટ,સમુદ્ર સમદ્રષટિ,પતંગિયું રુપાસક્તિનો ત્યાગ,ભમરો શાસ્ત્રવાંચન દ્રારા સારગ્રહણ,હાથી સ્ત્રીસંગનો ત્યાગ,મૃગ શબ્દાસક્તિનો ત્યાગ,માછલી રસાસક્તિનો ત્યાગ,મધુહા સંગ્રહ ન કરવો,પિંગલા વેશ્યા સ્વાવલંબન દ્વારા પોતાનો ઉદ્ધાર,ટિટોડી અપરિગ્રહ,બાળક માન અપમાનમાં સમાન દ્રષ્ટિ રાખવી,કુમારી એકાંતપ્રિય,બાણ તૈયાર કરનાર એકાગ્રતા,સર્પ પર્યટનશીલતા,કરોળીયો કર્તા ભર્તા સંહર્તા,ભમરી ઇશ્વરસાથે તદાકાર.

પચીસમો ગુરુ આપણો દેહ છે.દેહની પરિવર્તનશીલતા અને ક્ષણભંગુરતા જો સમજાઇ જાય તો વૈરાગ્ય અને વિવેક પ્રાપ્ત થાય છે.

કૃષ્ણાનદીના તટ પર મહારાષ્ટ્રમા ઔદુમ્બર વૃક્ષની છાયામા દત્તાત્રેય બાર વરસ તપસ્યા કરી હતી.આ સ્થળે તેમની ચરણપાદુકાના દર્શન થાય છે.ભગવાન દત્તાત્રેની તપોભૂમી છે જે નૃસિંહવાડી તરીકે યાત્રાનુ ધામ છે..અહીંયા તપસ્યા કરી દત્તાત્રેય ગણગાપૂર ગયા અને ત્યાંથી કર્દલીવનમા પોતાનો અવતાર સમાપ્ત કર્યો.

ભગવાન દત્તાત્રેય આજન્મ બ્રહ્મચારી, અવધૂત અને દિગંબર રહ્યા.

પ્રકાશનું પર્વ ગુરુનાનક જયંતી.

દરેક સમાજમાં વિવિધ અને વિભિન્ન પ્રકારના લોકોરહે છે.વિભિન્ન ધર્મ,જાતિ,રંગ,માન્યતાઓ.આદર્શ સ્થિતી ત્યારે હોય છે જ્યારે સમાજના દરેક વર્ગમા સમાનતા જોવા મળે. પણ ભેદભાવ તો હોય જ છે જે સામાજીક બુરાઇ અને શોષણમા પરિણમે છે.

દુનિયાના દરેક દેશોના ઇતિહાસમા કેટલાયે પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ હોય છે જે સમાજના શોષિત વર્ગની પ્રગતિ માટે જ જન્મ લે છે.આ વ્યક્તિઓ માનવતા અને માણસાઇ પ્રતિ ચિંતિત થાય છે,સમાજના માહોલમા બદલાવ લાવે છે.

એક સમાજ સુધારક એક આમ ઇન્સાન હોય છે જે અસાધારણ માનવ સેવા કરે છે.

ગુરુનાનકના જન્મ સમયે ભારતમાં સામાજીક,રાજકીય,આર્થિક પરિસ્થિતિ ડામાડોળ થઇ ગયી હતી.લોકો હતાશામા હતા કારણ કે જાતિવાદ કટ્ટર હતો.ઉપરથી બહારની પ્રજાનુ આક્રમણ.એ લોકોની માન્યતાઓ અને રહેણીકરણીનો પ્રભાવ. ભારતની પ્રજા પોતાની જ સંસ્કૃતિથી વિમુખ થવા લાગી. અંધશ્રદ્ધાએ બળતામાં ઘી હોમ્યું.આવા કપરા કાળમા ગુરુનાનકને એક જ રસ્તો દેખાતો હતો કે પ્રજાને એકજુટ કરવી એક મત કરવી.દરેક ધર્મના લોકો એકબીજાનો આદર કરે.

550 વર્ષ પહેલા શિખોના પ્રથમ ગુરુ અને શિખ ધર્મના સ્થાપકનો જન્મ રાવી નદી કિનારે તલવંડી ગામ જે આજે પાકિસ્તાનમા છે.કાર્તિક પૂર્ણમાના દિવસે થયો હતો.પિતા કલ્યાણચંદ અને માતા તૃપ્તાદેવીનુ સંતાન.બહેનનુ નામ નાનકી.

તલવંડી પાછળથી નાનકાના સાહિબ તરીકે ઓળખય છે.શિખોનુ યાત્રાધામ છે.

બાળપણથી પ્રખર બુદ્ધિના લક્ષણ .સાંસરિક વિષયોમા ખાસ લગાવ ન રહેતો.

સાત વર્ષની ઉમરે સંસ્કૃતમા પ્રખરતા મેળવી. અલૌકિક અને અદભૂત જ્ઞાનથી સૌને આશ્ચર્યચકિત કરી દીધા હતા.તેર વર્ષની ઉંમરે ફારસી ભાષામા પ્રખરતા મેળવી અને સોળમે વર્ષે તેજસ્વી વિદ્ધાન તરીકે સમાજમાં ઓળખાવા લાગ્યા. નાનક વધુ પડતો સમય આધ્યાત્મિક ચિંતન અને સત્સંગમા વ્યતીત કરતા.પંડિત અને મૌલવી સૌ કોઇ નાનકની દિવ્યતાથી પ્રભાવિત થયા હતા.લગ્ન બાદ પત્ની સુખમણિથી બે પુત્રો થયા શ્રીચંદ અને લખમીચંદ.ગુરુનાનકજીના નાનપણના મિત્ર હતા ભાઇ મરદાના.નાનકજી કરતા દસ વર્ષ મોટા અને ઉચ્ચકોટિના સંગીતકાર હતા.નાનકજીના સુખ દુ:ખના સાથીદાર હતા.નાનકજી સાથે ચાલીસ હજાર કિલોમીટરની પગપાળા યાત્રા કરી હતી.ગુરુનાનકની વાણીનો પ્રચાર પ્રસાર કરતા.

થોડા સમય પછી નાનક પોતાના ચાર સાથીઓ સાથે તીર્થયાત્રા પર નીકળી ગયા.પંજાબના વિભિન્ન સ્થાનોની યાત્રાઓ કરી.ત્યાર પછી તો કુરુક્ષેત્ર,હરિદ્વાર,જોશીમઠ,રીઠાસાહિબ, ગોરખમત્તા જે આજે નાનક મત્તા કહેવાયછે.અયોધ્યા,વારાણસી,ગયા,પટના,આસામ,ગૌહાટી,ઢાકા,પુરી,કટક,રામેશ્વર,શ્રીલંકા,આપણા ગુજરાતમાં જૂનાગઢ,દ્વારકા,ભરુચ,મધ્ય પ્રદેશમા ઉજ્જેન,અજમેર,લડાખ,તિબેટ,અમરનાથ,શ્રીનગર..આખા ભારતની યાત્રા કરી.નાનકજીએ મુસ્લિમ ધાર્મિક સ્થાનો મક્કા,મદીના,બગદાદ,તુર્કત્સાન,તહેરાન,કાબુલ,કંધાર અને જલાલાબાદ .આ યાત્રાઓ સમુદ્ર માર્ગે કરી હતી.

પ્રવાસનો મુખ્ય હેતુ એક રાષ્ટ્ર કેન્દ્રિત વિચાર અને ઇશ્વર પ્રત્યેની આસ્થા લોકોમા જાગરુકતા લાવવાનો હતો.નાનકજી મહાન ક્રાન્તિકારી,સમાજ સુધારક અને રાષ્ટ્રવાદી ગુરુ હતા.ગુરુનાનકજીના યાત્રાપ્રવાસે તેમને દુરદર્શી બનાવ્યા.યુગદ્રષ્ટા કહેવાયા.

ધર્મના નામે થતા અનાચારને કારણે ગુરુનાનકે નિર્ગુણ બ્રહ્મની ઉપાસના પર બળ આપ્યું.તેઓ કહેતા જન્મથી કોઇ હિન્દુ નથી,કોઇ મુસલમાન નથી.એકેશ્વરવાદનુ દર્શન લોકોને સમજાવ્યું. ઓમકાર નિર્ગુણ બ્રહ્મની ઉપાસના કરવા જ્ઞાન આપ્યું.

1520 મા બાબરે ભારત પર આક્રમણ કર્યુ.ભારતમાતાને રક્તરંજિત કર્યા.ધાર્મિક સ્થળો તોડી પાડ્યા.મુગલ સિપાહીઓના અત્યાચારથી ગામે ગામ ઉજડી ગયા.સ્ત્રીઓ અને બાળકોની હત્યાઓ કરી.ગુરુનાનકજીએ બાબરના કૃત્યોનો કડક શબ્દોમા વિરોધ કર્યો.બાબરે નાનકજીને જેલમા પૂરી દીધા.આ બનાવે શિખ ધર્મના ઇતિહાસમાં એક સ્વતંત્રતા આંદોલનનો પ્રારંભ થયો. દક્ષિણભારતથી ઉત્તરભારતમાં ચાલી રહેલા ભક્તિ આંદોલનના ભાગ રુપે અનેક સામાજીક કાર્યની શરુઆત થઇ.

શિખ ધર્મની સ્થાપના કરી.એક સમાજ સુધારકના રુપમાં ગુરુનાનકે મહિલાઓની સ્થિતિ,ગરીબ અને પછાત જાતીના લોકોની દશા સુધારવામાં ઘણા કાર્ય કર્યા.મહિલાઓ જાહેરમા ભજન,કિર્તન અને ધૂન ગાવામા આગળ આવવા લાગી.ગુરુનાનકે જાતિ પ્રથા અને મુગલશાસનની નિતીઓનો વિરોધ કરી એક નવો રસ્તો સમાજ સમક્ષ મૂક્યો.પોતે કવિતા અને નાના નાના દોહાની રચના કરતા.947 શબ્દોની રચના કરી જે શિખ ધર્મના ગુરુગ્રંથ સાહિબમાં અંકિત છે.આજે પણ શિખ પ્રજા આ ગ્રંથનુ પઠન કરે છે.ભાઇ મરદાના સાથે મળીને ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતના આધારે શબ્દ ગાયન પ્રણાલીનો વિકાસ કર્યો જે આજે પણ ગુરુદ્વારાઓમા ગવાય છે.

કરતારપૂર પાકિસ્તાનમા છે.આ શહેર ગુરુનાનકજીએ 1522મા વસાવ્યુ હતું. તેમનુ શેષ જીવન ત્યાં જ વીતાવ્યું .ત્યાં રોજ કિર્તન,ભજન,પ્રભાતફેરી,અને લંગર એટલે કે સમુહ ભોજનની પ્રથા શરુ કરી.

ગુરુમત દેશદેશાંતરમા ફેલાવ્યો.શિખધર્મના પ્રથમ ગુરુ નાનકદેવજી બન્યા.ગુરુમતનો પ્રચાર ત્યાર પછીના નવ ગુરુઓએ કર્યો.દસમા ગુરુ ગોવિંદસિંહ હતા.ગુરુગોવિંદસિંહે જ્ઞાનગુરુ ગ્રંથ સાહિબનો ઉપદેશ આપ્યો.દરેક ધર્મ ‘એક’ની આરાધના કરે છે.’એક’ની વિભિન્ન અવસ્થાઓનુ વર્ણન શ્રી ગુરુ ગ્રંથ સાહિબમા છે જે નિરાળુ છે.જીવ આત્મા નિરાકાર છે,જેની પાસે ચાર ગુણ છે

બાકી ચાર ગુણ પ્રાપ્ત કરવા જીવ આત્મા પાછો નિરંકારમા સમાઇ જાય છે.પણ જીવ આત્માને ગુરુમત જ્ઞાન સમજવુ જરુરી છે.આત્મ ચિંતન.નિરંકારી આત્માનુ સ્વંય ચિતંન કરી નિરંકારમા ભળવું.

અનેક લોકોએ શિખગુરુઓ પાસેથી દિક્ષા લઇ શિખ સંપ્રદાય અપનાવ્યો.આજે ભારતમાં શિખ સંપ્રદાય એક પવિત્ર અને અનુપમ સ્થાન ધરાવે છે.આ સંપ્રદાય સરળ, સહજ અને સાદો છે.કોઇ લેણ દેણમા નથી માનતા.મનુષ્ય ઉધમ કરતા કરતા જીવે,કમાણી કરે,પરિશ્રમ કરે,,કિર્તન ધ્યાન કરે. શિખ ધર્મ ભારતીય સંત પરંપરાનો પંથ છે જે સનાતન ધર્મનુ દર્શન કરાવે છે.આજે દુનીયામા 25 મિલિયન શિખ અનુયાયીઓ છે.અનેક જાણીતા ગુરુદ્વારા છે જેની શિખ ધર્મના અનુયાયીઓ યાત્રા કરે છે.

ભારતમાં અમૃતસરનુ સુવર્ણ મંદીર શિખ પ્રજાનુ જાણીતુ યાત્રા ધામ છે.હિમાલયમા હેમકુંડ સાહિબ છે.હેમ એટલે બરફ અને કુંડ એટલે એક પાત્ર. આ સ્થળ પર છ મહીના સુધી તો બરફ વર્ષાને કારણે જવાતુ નથી.તારાના આકારનુ આ સ્થળ શિખોનુ માનીતુ છે.

.ગુરુદ્વારા મણીકરન સાહિબ મનાલીમા છે.આ જગ્યા ગુરુનાનકના પ્રથમ ધ્યાનની છે.ચંડીગઢ પાસે આનંદપૂર સાહિબ છે જ્યા શિખ ધર્મની સંસ્થા છે.પટના સાહિબ બિહારમા છે.જે મહારાજા રણજીતસિહે બનાવ્યુ છે,ગુરુ ગોવિંદસિહની યાદમા.દિલ્હીમાં બંગલા સાહિબ છે.મહારાષ્ટ્રના નાંદેડ માં જાણીતુ તખ્ત સચખંડ શ્રી હજુર અબચલનગર સાહિબ ગુરુ દ્વારા છે જે દસમા ગુરુ ગોવિંદસિહનુ નિર્વાણ સ્થળ મનાય છે.

ગુરુદાસપુરમા ગુરુદ્વારા કંધસાહિબ છે.જ્યા ગુરુનાનકના લગ્ન થયા હતા.કપૂરથલામા ગુરુદ્વારા હાટ સાહિબ છે જ્યાં ગુરુનાનકજી શાહી ભંડારાની દેખરેખ કરતાં.અહિંયાથી જ ગુરુનાનકજીને ‘તેરા’શબ્દથી પોતાની રાહનો આભાસ થયો.કપૂરથલામા ગુરુદ્વારા કોઠી સાહિબ છે અને ગુરુદ્વારા બેર સાહિબ છે.ભાઇ મરદાના સાથે વૈન નદીના કિનારે ગુરુનાનક બેઠા હતા ત્યારે ત્રણ દિવસથી નદીમા બેઠા રહ્યા.લોકોએ ડુબી ગયા એમ માન્યું પણપાછા ફર્યા ત્યારે તેમને ઇશ્વરનો સાક્ષાત્કાર થયો.એક ઓમકાર સતિનામનુ ઉચ્ચારણ કર્યું.ત્યાં બોરનુ ઝાડ વાવ્યું જે આજે પણ છે.ગુરુદ્વારા અચલસાહિબ ગુરુદાસપુરમા છે.પોતાની યાત્રાઓવખતે ત્યાં રોકાયા હતા.નાથપંથીઓ સાથે ધાર્મિક ચર્ચાઓ કરી હતી.ઇશ્વર સુધી પ્રેમના માર્ગે પહોંચાય છે.ત્યાં જ ગુરુ દ્વારા ડેરાબાબા નાનક છે.આ સ્થળે ધણાં બધા લોકોને શિખ ધર્મના અનુયાયી બનાવ્યા.

ગુરુનાનકજી 22 નવેબંર 1539મા જ્યોતિમા વિલીન થઇ ગયા.

ગુરુનાનક દેવજીના જન્મ દિવસને ગુરુનાનક જયંતી રુપે ઉજવાય છે.કાર્તિક પૂર્ણિમાના દિવસે શિખશ્રધ્ધાળુઓ દિવાળીની જેમ ઉત્સવ ઉજવે છે.ગુરુ પર્વ અને પ્રકાશ પર્વ ના નામે મનાય છે.સવારના પ્રભાત ફેરી નીકળે છે.વાહે ગુરુ વાહે ગુરુનુ રટણ કરતા કરતા ઝાઝપખાલ સાથે જાપ ગાય છે. ગુરુદ્રારાઓમા શબ્દ કિર્તન,ગુરુબાણીના પાઠ ગવાય છે. સાંજના સમયે લંગર થાય છે.શિખ સમુદાય સમુહમા ભોજન કરે છે.આ એક્તાની ઓળખ છે.

એકઓંકાર,સતિનામ,કરતા પુરખુ નિરભઉ

નિરબૈર,અકાલ મૂરતિ,અજૂની,સૈમ ગુરપ્રસાદી.

ભગવાન એક જ છે,જે નિર્માણ કરે છે,જે નીડર છે,જેના મનમાં વેર નથી,જેનો કોઇ આકાર નથી,જે જન્મ મૃત્યુથી પર છે,જે પોતે જ પ્રકાશમાન છે.તેના નામ સ્મરણથી આર્શીવાદ પ્રાપ્ત થાય છે . ગુરુનાનકજી