ખંડોબાચી જેજુરી મહાદેવનું માર્તંડ ભૈરવ સ્વરૂપ.

પ્રકૃતિનો શૃંગાર અને દેવી સરસ્વતીની આરાધનાનો પર્વ વસંત પંચમી

ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ ગીતામાં કહ્યું છે ઋતુઓમાં હું વસંત છું. “ઋતુનાં કુસુમાકર“

વસંત ઋતુ પણ જાણે શ્રી કૃષ્ણને રીઝવવા માંગતી હોય એમ સોળે કળાએ ખીલી ઉઠે છે.મહા મહિનાની સુદ પાંચમ એટલે વસંતપંચમી.વસંત ઋતુનો પ્રારંભ.વસંત એટલે તન,મન અને વનનો ઉત્સવ.ફૂલો,ભમરા અને કોયલોનો વૈભવ એટલે વસંત ઋતુ.

હિંદુ પંચાગ અનુસાર વસંત ઋતુનો આરંભ વસંતપંચમીથી થાય છે.ફાગણ અને ચૈત્ર વસંત ઋતુના મહિના ગણાય છે.એટલે હિંદુ પંચાંગનો પ્રારંભ અને પૂર્ણતા વસંત ઋતુમાં થાય છે.વસંત ઋતુના આગમનથી ઠંડી ઘટવા લાગે છે.વાતાવરણમા તાપમાન સુખમય લાગે છે.ઋતુ સંતુલિત મહેસૂસ થાય છે.વૃક્ષોમા નવા પાંદડા ફૂટે છે, આંબે મોર આવવાની શરૂઆત થાય છે.સરસોના ખેતરોમાં પીળા ફૂલ ઉગે છે.રાગ,રંગ અને ઉત્સવનો આનંદ માણવાની ઋતુ વસંત.એટલે જ વસંતને ઋતુરાજ કહે છે.

વિદ્યાની દેવી માતા સરસ્વતી

શાસ્ત્રો અનુસાર દેવ બ્રહ્માના માનસથી સરસ્વતી દેવીનું પ્રાગટ્ય વસંત પંચમીને દિવસે થયું.સૃષ્ટિના પ્રારંભમાં ભગવાન શિવજીની આજ્ઞાથી બ્રહ્માજીએ જીવોની અને મનુષ્યોની રચના કરી.પણ બ્રહ્માજીને લાગ્યું કે કાંઇ ખૂટે છે.ચારે તરફ મૌન અને સન્નાટો છે.બ્રહ્માજીએ પોતાના કમંડળના જળને હાથમાં રાખી ભગવાન વિષ્ણુની સ્તુતિ કરી.ભગવાન વિષ્ણુએ આદિશક્તિ દુર્ગાનુ આવાહન કર્યું. મા દુર્ગાએ પોતાના તેજમાંથી દેવી સરસ્વતીને પ્રગટ કર્યા.જ્ઞાન,વિધા,અને કળાની દેવી સરસ્વતીના એક હાથમાં વીણા અને બીજો હાથ વર મુદ્રા.બંને હાથોમાં પુસ્તક અને માળા છે.માતા સરસ્વતીએ વીણાના મધુર નાદથી સંસારના જીવોને વાણી આપી.સંસારના સમસ્ત જીવોમાં વાણીનો સંચાર થયો.જળધારામા કોલાહલ ઉત્પન્ન થયો અને પવનમા સરસરાટ સંભળાવા લાગ્યો.

મા દુર્ગા ના આશીર્વાદથી દેવી સરસ્વતી બ્રહ્માજીના પત્ની થયા.

દેવી સરસ્વતીને વાગીશ્વરી,ભગવતી,શારદા,વીણા વાદીની પણ કહેવાય છે.માતા સરસ્વતીના હાથમાં પ્રતિકો વીણા સંગીતનું, પુસ્તકો વિચારણાનુ અને મયુર વાહન કળાની અભિવ્યક્તી કરે છે.

પરમ ચેતના સ્વરૂપ, બુદ્ધિ પ્રજ્ઞા અને મનોવૃત્તિની સંરક્ષિકા છે.બાળકોના વિદ્યારંભનો શુભ દિવસ અને કલમ આરાધનાનો દિવસ વસંતપંચમી છે.માતા સરસ્વતીની સાથે ભગવાન ગણેશ, સુર્ય નારાયણ, વિષ્ણુ દેવ અને મહાદેવની આરાધના થાય છે.શાળાઓમા અને શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં સરસ્વતી માતાની આરાધના થાય છે.શિક્ષણની ગરિમા અને બૌદ્ધિક વિકાસની આવશ્યકતા સમાજને સમજાવવાનો ઉદ્દેશ્ય છે.

માતા સરસ્વતીની પ્રાર્થના

બ્રહ્મવૈવર્ત પુરાણ અનુસાર વસંતપંચમીને દિવસે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે માતા સરસ્વતીનુ પ્રથમ પુજન કરી માતા સરસ્વતીને વરદાન આપ્યું હતું કે પ્રત્યેક કલ્પમાં મનુષ્ય,મનુગણ,દેવતા,વસુ,યોગી,નાગ, ગંધર્વ, રાક્ષસ સર્વજન ભક્તિ સાથે તમારી આરાધના કરશે.

ત્રેતાયુગમાં રાવણ માતા સીતાનું હરણ કરી ગયો ત્યારે ભગવાન રામચંદ્રજી અને લક્ષ્મણ માતાજીની શોધ કરતાં કરતાં દંડકારણ્ય પહોંચ્યા.શબરીની ઝુંપડીમાં બોર આરોગ્યા તે દિવસ વસંતપંચમીનો હતો.

ભોજરાજ રચિત “સરસ્વતી કંઠાભરણ”ઉલ્લેખ અનુસાર વસંત કામદેવનો પુત્ર છે.રૂપ અને સૌંદર્યના દેવતા કામદેવને ત્યાં વસંત અવતાર  થયો ત્યારે આનંદ વ્યક્ત કરવા પ્રકૃતિ ખીલી ઉઠી.ફૂલોએ વસ્ત્રો પહેરાવ્યા,વૃક્ષો નવપલ્લવિત થયા અને પુત્ર માટે પારણા કર્યા,પવને પારણા ઝુલાવ્યા અને કોયલે ટહુકા કરી હાલરડાં ગાયા હતાં.

વસંતપંચમીનો ઉત્સવ ભારતમાં ધામધુમથી ઉજવવામાં આવે છે.સુર્યના ઉત્તરાયણ પછીનો પહેલો ઉત્સવ વસંતપંચમી છે.વસંત ઋતુમાં માહી નોરતા,વસંતપંચમી, શિવરાત્રી, હોળી,રામનવમી અને હનુમાન જયંતીના પર્વ  ઉજવાય છે.વસંતપંચમીને દિવસે મુર્હૂત જોયા વગર દરેક શુભ કાર્ય કરી શકાય છે.

ઉત્સવો જીવનનો આનંદ છે.ઉત્સવો વગરનું જીવન નીરસ લાગે છે.જેમ મનુષ્ય ઉત્સવ પ્રિય છે તેમ પ્રકૃતિ પણ ઉત્સવ ઉજવે છે.મનુષ્યોનો યૌવન કાળ જીવનની વસંત છે તો પ્રકૃતિનું યૌવન વસંત ઋતુ છે.

કુદરતે ભારતદેશને વિવિધ ઋતુઓની ભેટ આપી છે.શિયાળો,ઉનાળો અને વર્ષા ઋતુ.તેમા હેમંત, શિશિર, વસંત, ગ્રીષ્મ,શરદ.કુદરતની આ ઋતુઓમાં વસંત ઋતુ વૈભવશાળી છે.વસંત ઋતુમાં સૃષ્ટિ આળસ મરડીને ઉભી થાય છે અને સોળ શૃંગાર કરે છે.વસંત ઋતુમાં પ્રકૃતિ પાંચેય તત્વોના પ્રકોપથી મુક્ત થઇ સૌંદર્ય ધારણ કરે છે.આ શૃંગારનું વર્ણન કરવા કવિઓ અને ચિત્રકારો હંમેશા આતુર હોય છે.દરેક ભાષાઓના સાહિત્યમાં ઋતુઓનું વર્ણન કવિઓનો માનીતો વિષય છે.મહાકવિ કાલીદાસ સરસ્વતીના ઉપાસક હતાં.ઋતુ સંહાર નામના કાવ્યમાં ” સર્વ પ્રિયે ચારૂતર વસંત” કહીને વસંત ઋતુને અલંકૃત કરી છે.આપણા ગુજરાતી કવિ ઉમાશંકર જોશીની પંક્તિ યાદ કરીએ.

ખીલી વસંત ,વન ફૂલ ભર્યા મહેંકે,

ગાતા ફરે ભ્રમર ,કોકિલ નાદ લહેકે

ઉડે સુગંધ કણ પુષ્પ તણાં રસોના.

આઘા સુખાય ગગને સ્વર સારસોના.

નરસિંહ મહેતા કહે છે

આ ઋતુ રૂડી રે,મારા વ્હાલા રૂડો માસ વસંત

રૂડા તે વનમાં કેસૂડાં ફૂલ્યા રૂડો રાધાજીનો કંથ

ફૂલ,લતા પતા મહેંકી રહે છે, કેસુડોના ફૂલો વાતાવરણમાં રંગ પૂરે છે,પુષ્પો પર ભમરાનું ગુંજન, આંબા ડાળે કોયલના ટહુકા.આ પ્રકૃતિના ઉત્સવને મદનોત્સવ પણ કહેવાય છે.ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અને કામદેવ મદનોત્સવના અધિદેવતા છે.વસંતપંચમીને દિવસે કામદેવની પૂજા થાય છે.કામદેવ અને રતિ દાંપત્ય સુખના આશીર્વાદ આપે છે.

કામદેવનુ ધનુષ વસંત ઋતુના ફૂલોનું બનેલું છે.કહેવાય છે કે વસંતપંચમીને દિવસે કામદેવ અને રતિ ધરતી પર આવે છે.પ્રકૃતિમા રસ ભરે છે.રસપાન કરીને પ્રકૃતિ સોળે કળાએ ખીલી ઉઠે છે.પહેલી વાર માનવ હ્રદયમાં પ્રેમ અને આર્કષણનો સંચાર કામદેવ અને રતિએ વસંત ઋતુમાં કર્યો હતો.આઠમી શતાબ્દીમાં વસંતોત્સવ ઉજવાતો એવા પ્રમાણ મળી આવે છે.

ખેતીવાડી કરનાર ખેડૂત પ્રજા અધિક ખુશાલી અને રાહત મેળવે છે.કારણ કે ઘણા દિવસોની મહેનત બાદ નવો પાક પુરસ્કાર રૂપે ઘરે લાવે છે.

વસંતપંચમીને દિવસે પીળા રંગના વસ્ત્રો,પીળા ફૂલો અને કેસરનું મહત્વ છે.વિધાના કારક ગુરુદેવ પીળા રંગથી પ્રસન્ન થાય છે.ભગવાનના ભોગમાં પીળા રંગની વાનગીઓ અર્પણ થાય છે.બુદી અને બેસનના લાડુના પ્રસાદનું મહત્વ છે.

વસંત ઋતુ

પીળો રંગ ભગવાન વિષ્ણુને પ્રિય છે.સકારાત્મક ઉર્જા આપે છે.સ્વસ્થ અને સમાન વિચારો આપે છે.વસંત ઋતુમાં બહુ ઠંડી નહીં અને બહું ગરમી નહીં એવું વાતાવરણ હોય છે જેથી સુર્ય નારાયણનો સૌમ્ય પીળો પ્રકાશ ધરતી પર પ્રસરી ધરતીની સુંદરતામાં વધારો કરે છે.

વસંતપંચમી ઇતિહાસની ઘટનાની યાદ અપાવે છે.

પૃથ્વી રાજ ચૌહાણે ૧૬ વખત મૌહમ્મદ ઘોરીને યુદ્ધમાં પરાજિત કર્યૌ પણ ૧૭મી વખત હારી ગયા.ઘોરી પૃથ્વી રાજ ચૌહાણ અને દરબારી  કવિ મિત્ર ચંદબરદાઇને બંદી બનાવી અફઘાનિસ્તાન ઉપાડી ગયો.બંને જણને કારાગૃહમાં રાખ્યા.પૃથ્વીરાજ ચૌહાણની આંખો ફોડી નાખી અને સજા કરી.બંને મિત્રો ઘોરી સાથે બદલો લેવાની યોજના કરતાં હતાં એક વાર ઘોરીએ તીરંદાજીની સ્પર્ધા કરી.પૃથ્વીરાજ ચૌહાણ અને કવિમિત્રે સ્પર્ધામાં ભાગ લેવા ઇચ્છા કરી ત્યારે ઘોરીએ મજાક કરી અને  મેદાનમાં બંનેને લાવ્યા.ઘોરી ઉચ્ચ સ્થાને બેસી તવા પર ટકોર કરી સ્પર્ધાની શરૂઆત કરવાનો હતો.કવિમિત્રે કવિતાના શબ્દોમાં પૃથ્વી રાજ ચૌહાણને સંકેત કર્યો.

ચાર બાંસ,ચોવીસ ગજ,અંગુલ અષ્ટ પ્રમાણ,

તો પર સુલતાન હૈ મત ચુકો ચૌહાન.પૃથ્વીરાજ ચૌહાણે સંકેત સમજી તીર ચલાવ્યું જે ઘોરીની છાતીમાં લાગ્યું.પૃથ્વીરાજ ચૌહાણ અને કવિ મિત્રે એકબીજાના પેટમાં છરો મારી આત્મ હત્યા કરી.આ દિવસ હતો વસંત પંચમીનો.

આપણને આઝાદી અપાવનાર ક્રાંતિકારીઓને પણ કેમ ભૂલી શકાય.ક્રાતીકારી રામપ્રસાદ બિસ્મિલનુ ગીત ” મેરા રંગ દે બસંતી ચોલા” વસંતપંચમીને દિવસે યાદ કરવા જેવું છે.૯ ઓગસ્ટ ૧૯૨૫મા અંગ્રેજો વિરુદ્ધ કાકોરી કાંડની ઘટના બની હતી. લગભગ ૧૦ ક્રાંતિકારીઓ પર અંગ્રેજોએ કેસ ચલાવ્યો હતો.અને લખનૌના કારાગૃહમાં રાખ્યા હતા.

ક્રાંતિકારીઓને કેસની સુનવણી માટે કોર્ટમાં રજૂ કરવાના હતાં એ દિવસ વસંતપંચમીનો હતો.બધા ક્રાંતિકારીઓએ પીળી ટોપી પહેરવી અને પીળો રૂમાલ સાથે રાખી એક્તા બતાવવાનું નક્કી કર્યું. આ પ્રસંગે રામપ્રસાદ બિસ્મિલે ગીતની રચના કરી છે જે આજે પણ ભારતવાસીઓને પ્રિય છે.

મેરા રંગ દે બસંતી ચોલા,ઇસ રંગમે રંગ કર શિવાને માં કા બંધન ખોલા,યહી રંગ હલ્દી ઘાટીમે થા પ્રતાપને ઘોલા,નવ વસંત મેં ભારત કે હિત વીરો કા હૈ ટોલા મેરા રંગ દે બસંતી ચોલા.આ દેશભક્તિનુ ગીત શહિદ ભગતસિંહનું પ્રિય હતું.બસંતી એટલે પીળો રંગ જે ત્યાગનું પ્રતીક છે.ક્રાતિકારીઓ ભારતમાતાને વિનંતી કરે છે માથા પરનું કપડું જે કફન સમાન છે,પીળા રંગમાં રંગી દે અને ત્યાગની ભાવનામાં  તરબતર કરી દે.

વસંતપંચમી ધર્મ, ઇતિહાસ અને સમાજ સાથે જોડાયેલો ઉત્સવ છે.માનવીએ પોતાની અસ્વસ્થતા દૂર કરવા પ્રકૃતિની નજીક રહેવું જોઈએ.પ્રકૃતિનુ સાનિધ્ય જાદુઈ છે.

સૃષ્ટિની રચનામાં મૂળ પ્રકૃતિ દુર્ગા,રાધા, લક્ષ્મી, સાવિત્રી અને સરસ્વતી છે.

પ્રકૃતિની સુંદરતા માણવા માટે આપણા નેત્રો પણ ઓછાં છે પણ નિરાશા ખંખેરી જીવનના વસંતને પ્રકૃતિ સાથે એકરૂપ કરી શકાય છે.

કેરળનું પ્રતિષ્ઠિત નૃત્ય તેય્યમ

કેરળ દક્ષિણભારતનુ પ્રાકૃતિક સૌંદર્યથી ભરપૂર રાજ્ય છે.સમુદ્ર,નદીઓ, ઝરણાં,જંગલો, પ્રાણીઓ અને બાગ ઉપવનોને કારણે દક્ષિણભારતનુ સ્વર્ગ કેરળ છે.ઇશ્વરનુ પોતાનું ઘર કહેવાય છે.

‘કેરા’ એટલે નાળિયેરનું વૃક્ષ. નાળિયેરના વૃક્ષોની ભૂમિ એટલે કેરળ.મરી મસાલા માટે જાણીતું ક્ષેત્ર.

પૌરાણિક કથા અનુસાર પરશુરામજીએ પોતાનું પરશુ દરિયામાં ફેંક્યું ત્યારે એ જ પરશુ આકારનું એક ક્ષેત્ર પ્રગટ થયું જે કેરળ રાજ્ય છે.કેરળ પરશુરામજીની ભૂમિ કહેવાય છે.પરશુરામજીએ ત્યાં ઘણા મંદિરોની સ્થાપના કરી છે અને મંદિરોમાં સેવા અનુષ્ઠાનો કરવાનું કામ બ્રહ્માણોને સોંપવામાં આવ્યું હતું જે આજે પણ પરંપરાગત રીતે કરવામાં આવે છે.

કુદરતી સૌંદર્યથી ભરપૂર કેરળની સાંસ્કૃતિક કળાઓમાં  લોક કળા, અનુષ્ઠાન કળા અને મંદિર કળાઓ છે.અનુષ્ઠાન કળા એટલે મંદિરોમાં અને ઘરોમાં પૂજા અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે છે જે નૃત્ય દ્વારા કરાય છે.કેરળના મંદિરો કળા કૃતિઓનો અદભૂત ખજાનો છે.કેરળનુ કથ્થકલી અને મોહિનીઅટ્ટમ નૃત્ય મંત્રમુગ્ધ કરે છે.કળા એક એવી સાર્વત્રિક અને સામાજિક ઘટના છે કે જે માનવ સમાજના ઉદભવ કાળથી જ અસ્તિત્વમાં આવી હોવાનું મનાય છે.વેદકાળથી આજ સુધી અનેક સામાજીક પરિબળોની અસર થવા છતાં પણ ભારતમાં લોકકથા, લોકનૃત્ય અને લોકસંગીત સ્વરૂપે કળા જીવંત રહી છે.આવી જ એક નૃત્ય કળા જીવતો જાગતો પંથ હોય એવી રીતે કેરળમાં જોવા મળે છે જેને તેય્યમ કહે છે. પરંપરાગત  નૃત્ય છે.  તેય્યમ નૃત્ય ઉત્તર મલબારમા પ્રચલિત છે. આ એક નૃત્ય છે જે મંદિરમાં,ઘરના આંગણામાં અને કુળ દેવતાઓની સમક્ષ કરવામાં આવે છે. દ્રાવિડોની આ કળાનું મૂળ તામ્ર પાષાણ યુગ અને પાષાણ યુગના સમયમાંથી મળે છે.

ઉત્તર મલબારના કન્નુર,કાસરગોડ,વયનાડ,કોઝીક્કોડ અને કર્ણાટકમાં તુલુનાડ એટલે ઉડપી મેંગલોરનો વિસ્તારમાં તેય્યમ નૃત્ય  કરવામાં આવે છે.તેયાટ્ટમ કેરળની ઉત્કૃષ્ટ નૃત્ય કળા છે.અદ્રિતીય એવું દેવતાઓનું નૃત્ય જેમાં નૃત્ય, અનુષ્ઠાન,સ્વર અને વાજીંત્રો,પ્રતિમા,સંગીત, ચિત્ર કળા અને સાહિત્યનો અનૂઠો સંયોગ જોવા મળે છે.નૃત્ય અને સંગીત ત્યાંની પ્રજાની સંસ્કૃતિ દર્શાવે છે.અભિવ્યક્તિની આ કળા વારસાગત છે.તેય્યમ સંસ્કૃત શબ્દ દૈવમ પરથી છે.ઉત્તર કેરળમાં તેય્યમને ભગવાનનું પ્રતિરૂપ મનાય છે જ્યારે તુલુનાડમા ભૂતાકોલા અને બુતાકોલા તરીકે શિવજીને પૂજાય છે.શિવજીને પ્રસન્ન કરવા ભૂતાકોલા નૃત્ય ત્યાની આદિવાસી પ્રજા કરે છે ભૂતા કોલા નૃત્ય પર કર્ણાટકના યક્ષગણ કળાનો પ્રભાવ જોવા મળે છે.તેય્યમ અને ભૂતા કોલામાં ઘણી સામ્યતા જોવા મળે છે.ભૂતા એટલે દેવ અને કોલા એટલે નાટક અથવા તો નૃત્ય.ગ્રામ્ય દેવી દેવતાઓની આરાધનાને ‘નિમા’ કહે છે જે નિયમ તરીકે દર વર્ષે પૂજાય છે.ચાર પ્રકારના નૃત્ય છે.કોલા,બંધી,નિમા અને અજેલુ.દેવતાઓના શીર્ષક, કાર્ય,જંગલી પ્રાણીઓ, પિતૃઓના નૃત્ય કરવામાં આવે છે.ત્યા રહેતા સંપ્રદાય,જાતિ અને સમુહના લોકોના વર્ણન પર આ નૃત્ય નિર્ભર કરે છે.કુળદેવ, ગ્રામ્ય દેવી દેવતાઓ,રાજા મહારાજાના પરિવારની ગાથાઓનુ વર્ણન ભૂતા કોલા દ્વારા વ્યક્ત થાય છે.

‘જુમાડી’ એટલે કે માતા ઘૂમાવતીની આરાધના ભૂતા કોલા નૃત્ય દ્વારા કરવાનું મહત્વ વધુ જોવા મળે છે. જેમ તેય્યમ નૃત્ય મહાકાળીની આરાધનામાં કલીયાટ્ટમ નૃત્ય છે.શાક્ત સંપ્રદાયનો પ્રભાવ આ બંને નૃત્યની સામ્યતા છે.

રંગબેરંગી પોષક અને મોહક શૃંગાર તેય્યમની વિશિષ્ટતા છે.તેય્યમ કલાકારને કોલમ એટલે કે અભિવ્યક્ત કરનાર જે દિવ્ય અને પૌરાણિક વીરરસનુ પ્રદર્શન કરે છે.શહેર આને ગ્રામ્ય જીવનની રક્ષા માટે પૂજા અનુષ્ઠાન નૃત્ય દ્વારા થાય છે.

કેરળના મંદિરોમાં,કુરથીમાતા, ચામુંડીમાતા, વિષ્ણુ મુર્તિ મંદિર, સોમેશ્વર મંદિર અને રક્તેશ્વરી મંદિરમાં તેય્યમ નૃત્ય કરાય છે.બે હજાર વર્ષથી ચાલી આવતી જૂના રીતી રીવાજ સાથે સંકળાયેલી આ વિધી નૃત્ય દ્વારા પ્રસ્તુત થાય છે.શક્તિપૂજા પંથ,નાગ પૂજા, વૃક્ષોની પૂજા ,પિતૃપજા, પ્રાણીઓની પૂજા,આત્માની પૂજા,રોગોને દૂર કરનારી દેવીઓ, ગ્રામ્ય દેવી દેવતાઓની પૂજા સાથે શિવાની દુર્ગા, વૈષ્ણવી લક્ષ્મી, બ્રહ્માણી સરસ્વતી આ બધી દેવીઓની આરાધના તેય્યમ નૃત્યનો વિષય હોય છે.શક્તિ પંથની ઉંડી છાપ ધરાવે છે.પરશુરામે ઉત્તર કેરળમાં વસતી મલયર,વાલન,વણ્ણન,વેબર જેવી આદિવાસી પ્રજાને તેય્યમ કળાની જવાબદારી આપી હતી.

કેરળના ઇતિહાસ પ્રમાણે પરશુરામજીએ કલિયાટ્ટમ,પૂરવેલા,દૈવાટ્ટમ અથવા તેય્યાટમ જેવી કળાઓની સ્થાપના કરી હતી.આદિવાસી પ્રજાનો જીવન નિર્વાહનો આધાર ખેતીવાડી હોય છે.વર્ષાઋતુની સમાપ્તિ પછી તેય્યમ લોક નૃત્યોના આયોજન થાય છે.

નાયર સમુદાય તેય્યમનુ આયોજન કરે છે.તેય્યમ નૃત્ય વંશ પરંપરાગત છે.મલયાલમ કેલેન્ડર પ્રમાણે તુલમ એટલે કે ઓક્ટોબર અને નવેમ્બરમાં સુર્ય તુલા રાશિમાં હોય છે અને આસો મહીનાની નવરાત્રી દરમિયાન તેય્યમ નૃત્ય પ્રારંભ થાય છે જે સાત મહીના સુધી ચાલે છે. પુરુષ વર્ગ આ નૃત્ય કરે છે.વડિલો પરિવારના બાળકો કીશોર વયના થાય એટલે તેય્યમનુ  શિક્ષણ આપવાની શરૂઆત કરે છે.વર્ષો લાગી જાય છે પારંગત થતાં.સાથે નાળિયેર વૃક્ષની છાલમાંથી નૃત્યોના વસ્ત્રો અને આભૂષણો બનાવતા અને ચહેરા પર કરાતો શૃંગાર શીખવે છે.કેરળના નામુદ્રિ બ્રાહ્મણોએ જે જાતિની સંરચના કરી હતી તે પ્રમાણે પછાત વર્ગમાથી તેય્યમ કલાકારો આ નૃત્ય કરતા હોય છે.મોટે ભાગે પુરૂષો જ તેય્યમ કરે છે પણ અદ્રશ્ય દેવતાઓને યાદ કરી દેવાકોથ્થુ તેય્યમ સ્ત્રીઓ કરે છે.સ્ત્રીઓ દર બે વર્ષે આ નૃત્ય કરે છે.આ પૌરાણિક નાયિકાઓ દેવતાઓનુ આવાહાન કરે છે એ ઉત્કૃષ્ટ ક્ષણ સમગ્ર જન સમાજનું ધ્યાન ખેંચે છે.૪૫૬ તેય્યમ નૃત્ય છે એવું કેરળના ઇતિહાસમાં મળે છે.જેમાથી ૧૧૨ આજે પ્રચલિત છે.

જ્યારે તેય્યમ કરનાર સંપૂર્ણ રીતે આ કળામાં પારંગત થઇ જાય છે ત્યારે તેનામાં સહજશક્તિ આવી જાય છે જે તેને તેના વારસદારો તરફથી મળે છે.નૃત્યના અલગ અલગ પદ હોય છે જેને કલાસમ કહે છે અને દરેક પદ વ્યવસ્થિત રીતે વારંવાર એકથી કરીને આઠ વાર કરાય છે.

તેય્યમનુ શ્રેય મનક્કાડન ગુરૂક્કલને આપવામાં આવે છે.જે વણ્ણન જાતિના પ્રમુખ કલાકાર હતા.ગુરૂક્કલ એટલે શિક્ષક.મનક્કાડન તેય્યમમા નિપુણ હતા.લોકો એમને સંત તરીકે માન આપતા.એક સારા આયુર્વેદના જાણકાર હતા.એક વખત ત્યાંના ચિરક્કલ પ્રદેશના રાજાએ મનક્કાડની પરિક્ષા લેવા એક જ રાતમાં ૪૦ પ્રકારના તેય્યમનુ આયોજન કરવા કહ્યું જે અશક્ય હતું પણ મનક્કાડે આ કરી બતાવ્યું.૩૫ અલગ અલગ પોષાક એક જ રાતમાં તૈયાર કરી આપ્યા

અત્યારે ૩૯ પ્રકારના અલગ અલગ તેય્યમ નૃત્ય કરવામાં આવે છે જે મનક્કાડની રચનાઓ છે જેમાં કલાનું પ્રદર્શન, વસ્ત્રો પરિધાન, વેશભૂષા, ચહેરાનો શૃંગાર,મોહરાની કળાઓ પણ આવી જાય છે.તેય્યમ ઘરના આંગણામાં, મંદિરમાં અને કુળ દેવતાઓની સમક્ષ કરવામાં આવે છે.

તેય્યમ અનુષ્ઠાનમાં કલાકાર પ્રથમ વિવિધ તોટ્ટમ અથવા તો વેલાટ્ટમ કરે છે જેમાં સાદા પોષાક અને અલંકાર પહેરી મંદિરમાં દેવતા સમક્ષ ગાયન વાદન અને નૃત્ય કરે છે.દેવતાઓની સ્તુતિ કરે છે.ત્યાર પછી કલાકાર મુખ્ય તેય્યમની તૈયારી કરે છે.મુખ્ય આકર્ષણ મસ્તક પર પહેરાતો શિરોભૂષણ છે.જે ખૂબ જ પહોળો અને વજનદાર હોય છે. ભારે આભુષણો, વસ્ત્રો અને મહોરા પહેરી લાંબા સમય સુધી નૃત્ય કરવું એક પડકારરૂપ છે.સાથે તેય્યમના વિષયને અભિવ્યક્ત કરવાનો હોય છે.

કલાકારના ચહેરા પર જે શૃંગાર કરાય છે તેની દરેક રેખાઓ અને પહેરવામાં આવતા વસ્ત્રો પરિધાન પાછળ તેય્યમના વિષયનો હેતુ હોય છે.શિરોભૂષણ નામનો માથા પર પહેરતો પોષક મંદિરમાં દેવતા સમક્ષ વિધી વિધાનથી પહેરાય છે.આ પવિત્ર વિધીમાં તેય્યમ કલાકારો અરિસામાં પોતાનું મુખ નિહાળી દેવતાને પ્રાર્થના કરે છે ત્યારે એનામાં દૈવી શક્તિ પ્રવેશ કરે છે એનું પ્રતીક છે

અરીસામાં મુખ નિહાળી દેવતાઓને આહવાન કરતાં કલાકાર

કલાકાર મંદિરમાં અનુષ્ઠાન શરૂ કરે છે. નૃત્ય કરતાં કરતાં ચારે તરફ દોડે છે.સાથે ઢોલ નગારા અને વાજીંત્રો વગાડાય છે.કલાકાર માતૃભાષામાં પ્રવચન આર્શીવાદ આપે છે.આ વિધી દરમિયાન એક દિવ્ય વાતાવરણ ખડુ થાય છે.સમગ્ર પ્રજા તલ્લીન થઇ જાય છે.કલાકાર આવનારા પ્રેક્ષકો સાથે દેવતા સમાન પારસ્પરિક વાતચીત કરતાં હોય એવું વાતાવરણ નિર્માણ થાય છે.ઘણીવાર પ્રક્ષેકો પોતાની બિમારી દૂર કરવા વિનવણી કરે છે ,અન્ય સમસ્યાઓના નિરાકરણ કરવા આશીર્વાદ માંગે છે.તેય્યમ કરનાર હળદર અને ચોખા ભક્તો તરફ ઉછાળે છે જે દેવતાઓના આશીર્વાદ તરીકે લેવાય છે.

કેરળમા આ કળા એક open theatre મા થતી કળા કહી શકાય જેમાં મંચ કે પડદા નથી હોતા.

ચામુંડી તેય્યમ

દેવતાઓને સંતુષ્ટ કરનાર કલાકાર લગભગ ૧૨ થી ૨૪ કલાક નૃત્ય કરે છે.વચ્ચે સામાન્ય વિશ્રામ લે છે.મુખ્ય કલાકારને તેય્યમ પ્રસ્તુત કરવાના સમય દરમ્યાન મંદિરમાં જ રહેવાનું હોય છે.સુર્યાસ્ત પછી આહાર નથી લેતાં.આ જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મની છાપ કહી શકાય.

શ્રીરામના પુત્ર કુશના ચરિત્ર પરથી કરાતું તેય્યમ

તેય્યમ નૃત્યોત્સવનુ સમાપન કલાસમ ઉત્સવ તરીકે ઉજવાય છે.ઉત્તર કેરળના કન્નૂર જિલ્લામાં મદાયી તીરૂવરકડુ મંદિરમાં સમાપન થાય છે.આ ભદ્ર કાળી માતાનું મંદિર છે.આ સ્થાન પર માતાજીએ દારીકન નામના દૈત્યનો વધ કર્યો હતો.થીરૂવરકટ્ટ ભગવતી તેય્યમ દરેક તેય્યમ નૃત્યની માતા કહેવાય છે.આ નૃત્ય કાલી માતા માટે કરવામાં આવે છે અને કલાકારને કાલીમાતાની જેમ જ શૃંગાર કરાય છે.આ મંદિર તાંત્રિક વિદ્યા માટે જાણીતું છે.

સમાપન ઉત્સવમાં પદમાસલીય વર્ગની જાતિની પ્રજા માતાજીને નૈવેદ્ય અર્પણ કરે છે.ત્યાર પછી મંદિરના બાગમાં તેય્યમ નૃત્ય કરાય છે સાથે  કલાકાર મંદિરની ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરે છે અને ભક્તોને આશીર્વાદ આપે છે.વસ્ત્રો અલંકાર અને દેવતાઓના નૃત્યમાંથી અનાસક્ત થાય છે અને ઉત્સવનું સમાપન થાય છે.તેય્યમ કલાકાર વર્ષ ભર વિશ્રામ કરે છે.તેય્યમ સિવાય પણ આ કલાકારો ખેતીવાડી,સરકારી નોકરી કે અન્ય કામકાજ કરતાં હોય છે.

વ્યગ્રતા, ઉત્કંઠા, ક્રોધ, આનંદ,દમન જેવા મર્મને રજૂ કરતું આ નૃત્ય મુક્તિ અને દબાયેલી ભાવનાઓને વ્યક્ત કરે છે.આ નૃત્ય દ્વારા પુરૂષ એક સ્ત્રીની ભાવના વ્યક્ત કરે છે જ્યારે સ્ત્રી કલાકાર પુરુષની ભાવના વ્યક્ત કરે છે.એક કલાકાર એકથી વધુ દેવતાઓના ગુણગાન કરતું તેય્યમ નૃત્ય કરે છે તેનો હક જાતી વર્ગ પ્રમાણે મળે છે.અમુક પરિવારના સભ્યોને નક્કી કરેલા તેય્યમ નૃત્ય કરવાના વિશેષ હક મળે છે.અમુક પરિવાર ના પોતાના તેય્યમ નૃત્ય હોય છે જે તે દેવતાઓના મંદિરોમા જ દેવતાઓ સમક્ષ નૃત્ય કરે છે.સાર્વજનિક નૃત્ય નથી કરતાં.

અંગ્રેજોએ તેય્યમ નૃત્યને અંધશ્રદ્ધા ગણાવી તેના પર રોક લગાવી હતી.Devil dance કહીને ખ્રિસ્તી મીશનરીઓ દ્વારા ઘરે ઘરે જઈને આ નૃત્યથી દૂર રહેવાનું શિક્ષણ અપાતું.કારણ કે અમુક પ્રજા દ્વારા તેય્યમ નૃત્ય કરતી વખતે તાડી અને મરઘાંબલી દેવતાને અર્પણ કરતા હતા.સળગતા કોલસા પર ચાલતા.તેય્યમ નૃત્ય પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો.કેરેલા સંગીત નાટક એકેડમી દ્રારા તેય્યમ નૃત્ય ફરી શરૂ કરવા પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો.સેમીનારનુ આયોજન કરી સાહિત્ય પ્રદર્શન કરી તેય્યમનુ પૌરાણિક મહત્વ સમજાવ્યું.૧૯૯૦થી પ્રાદેશિક મંદિર ઉત્સવ તરીકે તેય્યમ નૃત્ય પ્રસ્તુત થવા લાગ્યા.

૨૧મી સદીમાં વૈશ્વિકીકરણના કારણે  કેરળ પર્યટન ક્ષેત્રમા પણ કેરળની તેય્યમ કળા દેશ વિદેશના પ્રવાસીઓને માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર બની ગયું છે.તેય્યમ એક iconic art તરીકે ઓળખાય છે.

કેરળ રાજ્ય સરકારે તેય્યમ કળાને પ્રદર્શિત કરતું museum બનાવાનો આરંભ ૨૦૧૯મા કર્યો છે.તેય્યમ કળાને પ્રોત્સાહન આપવા,કળાનો આરંભ,વિકાસ અને અસ્તિત્વની શોધખોળ મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય રહેશે.

આ કળા કરનાર કલાકાર સમાજમાં સન્માન મેળવે છે.કારણ કે આ કળાનું શ્રેય ત્યાંની આદિવાસી જાતિ ને મળે છે.તેય્યમ કલાકાર જાતિભેદ દૂર કરે છે.બંધુત્વ અને એક સરખા દરજ્જો રાખવાનો સંદેશ આપે છે.જુના સમયમાં  અસ્પૃશ્યતાને કારણે અમુક જાતિઓને મંદિરમાં પ્રવેશ મળતો નહોતો.પણ  આ કલાકારો દેવતાઓની વેશભૂષામાં અને દેવ નૃત્ય દ્વારા વર્ણન કરે છે કે દરેક મનુષ્યમાં ઇશ્વરે માનવતાની દિવ્યતા બક્ષી છે જેને પ્રકાશિત કરવાનો મોકો આપવાનો છે.

દુર્ગાના દસ શસ્ત્રો

આમ તો સ્ત્રી શક્તિનું સ્વરૂપ છે પણ એનામાં પિંડ પેદા કરવાની અદભૂત શક્તિ છે.વિનાશક, સર્જક,પ્રેરક અને સહાયક એના ગુણો છે.માતૃશક્તિ દ્રારા જ જીવનની શરૂઆત થાય છે અને જીવનું પાલન પોષણ થાય છે.

ત્રિગુણ શક્તિ મહાકાળી, મહાલક્ષ્મી અને મહા સરસ્વતીની ઉપાસનાનું પર્વ એટલે નવરાત્રિ.

શારદીય નવરાત્રિ,વિજ્યા દશમી અને શરદપૂર્ણિમા,આ ત્રણેય પર્વો આસો મહીનાનીમા સુદ એકમથી કરી પૂનમ સુધી આવે છે.આસો મહીનાના શુક્લપક્ષને દેવીપક્ષ કહેવાય છે.આસો મહીનાની નવરાત્રીમા આઠમને દુર્ગાષ્ટમી તરીકે ઉજવાય છે.મહાઅષ્ટમી પણ કહેવાય છે.દુર્ગા એટલે દૈત્ય નાશક, વિઘ્ન નાશક,પાપરોગ નાશક.દુર્ગા દુર્ગતિ નાશીની.

દુર્ગા પૂજા સમગ્ર ભારતમાં ઉજવાય છે પણ બંગાળની પ્રજાનો મહત્વનો તહેવાર છે.ધણા મહીનાઓ અગાઉથી તહેવારની તૈયારી શરૂ થઇ જાય છે.પરદેશથી પણ લોકો આ તહેવારને માણવા અને જાણવા આવે છે.બંગાળમા કથા છે કે માતા દુર્ગા લાડકી પુત્રી તરીકે બાળકો સાથે પિયર આવે છે અને એક દીકરી પિયર આવે ને જે લાડકોડ કરાય છે એવી રીતે આ ઉત્સવની ઉજવણી કરવામાં આવે છે.દુર્ગાપૂજા શરૂ થવા પહેલાં બંગાળની સ્ત્રીઓ ‘બાઉલ’ ગીતો ગાય છે અને દેવીના આગમનને વધાવે છે.ઠેર ઠેર પંડાલમાં દુર્ગા માતાની પરિવાર સાથેની મૂર્તિ ની સ્થાપના કરી અનેક શણગાર કરવામાં આવે છે.માતાજીની મૂર્તિ દસ હાથમાં શસ્ત્રો સાથે, સુંદર આભુષણો અને વસ્ત્રોથી શણગારવામાં આવે છે.માતાજીનુ ત્રીજું નેત્ર શિવજીનું પ્રતીક છે જે ત્ર્યંબકેય કહેવાય છે.

દેવી દુર્ગા ચંડી સ્વરૂપ,દસ શસ્ત્ર ધારણ કરનાર, સિંહવાહીની,મહીષાસુર મર્દીની છે.મહીષાસુર નામના દૈત્યને કોઈ પણ હરાવી શકતું નહોતું ત્યારે દેવતાઓએ પોતાની આંતરિક શક્તિથી માતાજીને પ્રગટ કર્યા તે દુર્ગા માતા. દસ દીવસ સુધી આ યુદ્ધ ચાલ્યું અને દસમે દીવસે દૈત્યનો વધ કર્યો તે દીવસ વિજ્યા દશમી તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.

માર્કન્ડેય પુરાણમાં દેવીને સમસ્ત પ્રાણીઓની શક્તિ, શાંતિ,ક્ષાતિ,દયા,તૃષ્ટિ, બુદ્ધિ અને માતા રૂપે કહી છે.આ પુરાણની કથા અનુસાર મહિષાસુરનો વધ કરવા માટે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ,મહાદેવ,ગણપતિ,ઇન્દ્ર,વરૂણ, અગ્નિ,સુર્ય, ચંદ્ર, દેવતાઓના તેજમાંથી દેવીનો પ્રાદુર્ભાવ થયો.

મહીષાસુરનો નાશ કરવા દેવોએ શક્તિ સ્વરૂપાને પોતાના હથિયારો આપ્યા અને માતાજીએ દુર્ગા રૂપ ધારણ કરી મૈસુર નજીક આવેલા ચામુંડા પર્વત પર મહીષાસુરનો વધુ કર્યો.આ દસ શસ્ત્રો મનુષ્યમાં રહેલા ગુણોનું વર્ણન કરે છે સાથે આક્રમણ કરનારા અવગુણોનો નાશ કરવાનું સૂચન કરે છે.માતા દુર્ગાના દસ હથિયાર દસે દીશામાંથી એટલે કે આઠ દીશા,આભ અને ધરતી પર ભક્તોનું રક્ષણ કરે છે એવું સૂચવે છે.

૧) તલવાર.આ હથિયાર શ્રીગણપતિએ દુર્ગા માતાને આપ્યું હતું.

તલવાર બુદ્ધિમત્તા અને જ્ઞાન દર્શાવે છે.બુદ્ધિ તલવારની ધાર જેવી તીક્ષ્ણ હશે તો જ્ઞાન પણ એટલું જ બારીકાઈથી મેળવી શકાય છે.

તલવાર હાથમાં લેનાર વ્યક્તિમાં સારાનરસાનુ ભાન અને આગળ પડતી જવાબદારી લેવાની હિંમત હોવી જોઈએ.સંસારીક જીવન હોય કે સંન્યાસી જીવન મોહમાયા અને ઇચ્છાઓ આત્માને કાર્ય કરવામાં બાધારૂપ છે ત્યારે તલવારની ધાર આવી નકારાત્મક શક્તિઓનો વધ કરે છે.

૨) ત્રિશૂળ.સત,રજ,તમો ગુણનું પ્રતીક ત્રિશૂળ મહાદેવજીએ દુર્ગા માતાને આપ્યું હતું.ત્રિશુળ ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન દર્શાવે છે.વચ્ચેનો ભાગ આત્માનો છે.મનુષ્યે વર્તમાનમાં રહેવાની જાગૃતિ દરેક ક્ષણે કેળવવી જોઈએ.ભૂતકાળ પસાર થયા પછી ભવિષ્ય ચોક્કસ નથી પણ વર્તમાન તો આપણા હાથમાં છે.મનુષ્યમા રહેલાં સત્વ,રજ અને તમોગુણ પર શક્તિનું રાજ્ય છે.

૩) સુદર્શન ચક્ર.ભગવાન વિષ્ણુનું સુદર્શન ચક્ર જીવન ચક્રનું પ્રતીક છે.જીવન સતત ચાલ્યા જ કરે છે.દરેક વસ્તુ નાશવંત છે પણ આંતરિક શક્તિ કાયમ રહેવાની.સુર્દશન ચક્ર કાર્ય નિષ્ઠાનુ પ્રતીક છે.મનુષ્યે વફાદારી અને નિષ્ઠા પૂર્વક કાર્ય કરવા.જો અપ્રમાણિકતા અને પ્રમાદ જીવનમાં પ્રવેશ કરે તો ખોટા કર્મોનું ફળ સુદર્શનચક્રની ધાર જેવા હોય છે.

૪) વજ્ર.ઇન્દ્ર દેવનું વજ્ર દ્રઢતા અને નિશ્ચયનું પ્રતીક છે.જીવનમા આવતા કષ્ટોનો સામનો કરવા માતાજીનું દેવી તત્વ વજ્ર જેવો મજબૂત આત્મવિશ્વાસ આપે છે.

૫) ધનુષ અને તીર.દેવી દેવતાઓ અને રાજાઓનું શસ્ત્ર છે ધનુષ બાણ.આ શસ્ત્ર વાયુદેવે માતાજીને આપ્યું હતું.ક્ષમતાનુ પ્રતીક છે.મનુષ્યે પોતાનો ધ્યેય મજબૂત રાખી પોતાની ક્ષમતા ઓળખીને માર્ગ નક્કી કરવો જોઈએ.જેમ તીરથી નિશાન લેતા એકાગ્રતા રાખવાની હોય છે તો જ નિશાન સફળ રહે છે.

૬)બરછી.બરછી મંગળ સૂચક છે.અગ્નિદેવે આપ્યું હતું.મનુષ્યમા રહેલી આંતરિક ઉર્જા વિધ્નનો સામનો કરવાની શક્તિ આપે છે.ઢાલ એક એવું શસ્ત્ર છે જે ખોટા કાર્યથી દૂર રહેવું અને ખોટી તાડના સહન ન કરવી એવું દર્શાવે છે.

૭) શંખ.વરૂણદેવે શંખ અર્પણ કર્યો હતો.જ્યારે સૃષ્ટિ નુ સર્જન થાય છે ત્યારે ૐ નાદ શંખમાથી પ્રગટ થાય છે.નકરાત્મક શક્તિનો નાશ કરનાર ૐ છે.

૮) કમળ.બ્રહ્માનુ પ્રતીક છે.જ્ઞાન, અનુભવ અને મોક્ષનું સૂચન કરે છે.કમળની પાંખડીઓ પવિત્રતા,દયા, મંગળકારી, નિસ્પૃહતા, સરળતા અને ઇર્ષ્યા ન કરવી,ઉદારતા જેવા ગુણોનું પ્રતીક છે જે મોક્ષ માર્ગે લઇ જાય છે.બ્રહ્માજીએ પવિત્ર જળ ભરેલું કમંડળ અને કમળ દુર્ગા માતાને અર્પણ કર્યા હતા.ભગવાનની ઇચ્છા પ્રમાણે સૃષ્ટિનું સંચાલન થાય છે.કમંડળ તપ,ત્યાગ અને વૈરાગ્યનું પ્રતીક છે.

૯)પરશુ/ ફરસી.વિશ્વકર્માજીએ પરશુ અર્પણ કર્યું હતું.પરશુ બુરાઈનો અંત કરવો એનું સૂચન કરે છે.જ્યારે બુરાઈનો નાશ કરવા લડાઈ કરવી પડે તો પરિણામનો ભય ન રાખવો.

૧૦) સર્પ.શિવજીએ અર્પણ કર્યો હતો.જાગરૂકતા અને સાહસની શક્તિ શિવજી આપે છે.પ્રકૃતિ અને પુરૂષ સૃષ્ટિનું સર્જન કરે છે.શિવજી પુરુષનું પ્રતીક છે.

દુર્ગા માતાનું વાહન પ્રાણીઓનો રાજા સિંહ છે.પર્વતરાજાએ દુર્ગામાતાને સિંહ અર્પણ કર્યો હતો.

સિંહ પર સવારી કરી માતાજી યુદ્ધ કરે છે.ક્રુરતાથી ડર્યા વગર યુદ્ધમાં આગેવાની કરી શકનાર પ્રાણી સિંહ છે.મનુષ્યએ પોતાની તાકાત અને શક્તિ પર કાબુ રાખવો જોઈએ અને જ્યારે જરૂર હોય ત્યારે જ ઉપયોગ કરવો.નબળા અને લાચાર લોકોને આવી તાકાતથી દબાવવા નહીં.

દુર્ગામાતાનું મહિષાસુર સાથેનું યુદ્ધ સૃષ્ટિમાંથી આસુરી શક્તિનો નાશ કરવાનું ઉદાહરણ છે સંસાર માટે.મનુષ્યના સદગુણ અને શક્તિ ધ્યેયને મજબૂત કરે છે.આપણા શાસ્ત્રો અને પુરાણોમા વર્ણન કરેલી કથાઓ પાછળ ગૂઢ અર્થ જોવા મળે છે.સંજ્ઞા અને પ્રતીકાત્મક વર્ણનોના ઘટાટોપ વૃક્ષો જોવા મળે છે.

જો ભક્તિ કેવળ રીતીરિવાજો, ચીલાચાલુ અને વડીલો કરતાં એટલે આપણે પણ કર્યા કરવું એમ હોય તો પછી આ બધું શારીરિક ચેષ્ટામા જ સમાપ્ત થાય છે.

દસ મહાવિદ્યા

કાલી તારા મહાવિદ્યા ષોડશી ભુવનેશ્વરી

ભૈરવી છિન્ન મસ્તા ચ વિદ્યા ઘૂમાવતી તથા

બંગલા સિદ્ધ વિદ્યા ચ માતંગી કમલાત્મિકા

એતા દશ મહાવિદ્યા: સિદ્ધી વિદ્યા: પ્રકીર્તિતા:

મા દુર્ગાના નવ સ્વરૂપની આરાધના નવરાત્રી દરમિયાન થાય છે.શ્રદ્ધાળુ સાધકો મહાકાળીના દસ મહાવિદ્યા સ્વરૂપોની સાધના નવરાત્રીમાં કરે છે.દસ સ્વરૂપની સાધના કરવા માટે આખું જીવન પણ ઓછું પડે છે.જેથી સાધક કોઈ એક દેવીની સાધના કરી શકે છે.

આ સાધના તાંત્રિક પદ્ધતિથી થાય છે.

દસ મહાવિદ્યાની સાધના અનુભવી વ્યક્તિના માર્ગદર્શન હેઠળ કરવામાં આવે છે.સાથે કાળભૈરવની ઉપાસના કરાય છે.કોઇ પણ જાતિ,રંગ,વર્ગના ભેદભાવ આ ઉપાસનામાં રખાતા નથી.

તંત્ર ક્ષેત્રમાં દસ મહાવિદ્યાનો પ્રભાવ વિશેષ જોવા મળે છે.બ્રહ્માડની ઉર્જાનો સ્ત્રોત દસ મહાવિદ્યા છે.શક્તિ વગર શિવ પણ શૂન્ય છે.ભગવાન વિષ્ણુની શક્તિ દસ મહાવિદ્યા છે.શક્તિની પૂજા શિવ વગર અધૂરી છે.સંસારમા દસ દીશાઓ સ્પષ્ટ છે.દસ મહાવિદ્યા પાર્વતીના દસ સ્વરૂપ છે.

પુરાણો અનુસાર જ્યારે ભગવાન શિવના પત્ની સતીના પિતા દક્ષ રાજાએ યજ્ઞનું આયોજન કર્યુ ત્યારે શિવ અને સતીને આમંત્રિત નહીં કર્યા.નારદમુનીએ જાણ કરી ત્યારે સતી યજ્ઞમાં જવા તૈયાર થયા.શિવજીએ ના પાડતા સતીમાતા ક્રોધે ભરાયા.અને મહાકાળી રૂપ ધારણ કર્યું.દસ દીશામાંથી દસ સ્વરૂપ પ્રગટ કર્યા.આ ભયંકર દ્રશ્ય જોઈ શિવજી એ સતીમતાને પૂછ્યું આ દશ રૂપ કોણ છે.માતાજીએ ઉત્તર આપ્યો કે આ દસ રૂપ મારા જ છે.મહાકાળી કૃષ્ણ રંગની છે.તમારી ઉપર નીલા રંગની તારા, પશ્ચિમ દિશામાં છિન્નમસ્તા, બાજુમાં ભુવનેશ્વરી,પીઠ પાછળ બગલામુખી,પૂર્વ દક્ષિણમાં ઘૂમાવતી, દક્ષિણ પશ્ચિમમાં ત્રિપુર સુંદરી, પશ્ચિમ ઉત્તરમાં માતંગી, ઉત્તર પૂર્વમા ષોડશી અને મેં પોતે ભૈરવી રૂપ ધારણ કર્યું છે.

હું દક્ષરાજાના યજ્ઞમાં જઇશ .મારો હિસ્સો મેળવીશ અથવા એનો વિધ્વંસ કરીશ.

આ દસ મહાવિદ્યા દશાવતાર છે.ભગવાન શિવ અને ભગવાન વિષ્ણુના દસ અવતાર સમાન છે.

દસ મહાવિદ્યા અને શિવના દસ સ્વરૂપ

૧) મહાકાળી અને મહાકાલ.(૨)તારા અને અક્ષોભ્ય

(૩) ષોડશી અને કામેશ્વર.(૪) ત્રિપુરા સુંદરી અને દક્ષિણામૂર્તિ (૫) માતંગી અને માતંગ

(૬) ભૂવનેશ્વરી અને ત્ર્યંબકેય (૭)છિન્નમસ્તા અને ક્રોધભૈરવ,કબંધ (૮) ઘૂમાવતી વિધવા રૂપે છે

(૯) બગલામૂખી અને મૃત્યુજંય,એકત્ર (૧૦)કમલા અને સદાશિવ

દસ મહાવિદ્યા અને વિષ્ણુના દશાવતાર

(૧)મહાકાળી અને કૃષ્ણ (૨)તારા અને મત્સ્ય

(૩)ષોડશી અને પરશુરામ (૪) ભુવનેશ્વરી અને વામન

(૫) ત્રિપુરાસુંદરી અને બલરામ (૬)છિન્નમસ્તા અને નૃસિંહ (૭)ઘૂમાવતી અને વારાહ (૮) માતંગી અને રામ

(૯) બગલામુખી અને કૂર્મ (૧૦) કમલા કલ્કિ અવતાર

એમ પણ કહેવાય છે કે દસ મહાવિદ્યા ૧૨ છે.દુર્ગા અને અન્નપુર્ણા. જેની રક્ષા ૧૧ ભૈરવ કરે છે.

પ્રકૃતિ અનુસાર દસ મહાવિદ્યાના ત્રણ સમુહ છે.

સૌમ્ય કોટી.ત્રિપુરા સુંદરી, માતંગી, ભુવનેશ્વરી,કમલા

ઉગ્ર કોટી. મહાકાળી,છિન્નમસ્તા,ઘૂમાવતી, બગલામુખી.

સૌમ્ય ઉગ્ર કોટી.તારા,ત્રિપુરા સુંદરી,ભૈરવી.

ઘનધોર મહા શક્તિ મહાકાળી સાક્ષાત મહામાયા આદિશક્તિ છે.અંધકારમાથી પ્રગટ થવાથી અને રક્તબીજ દૈત્યનો વધ કરવા માતાજીએ કાળકા સ્વરૂપ ધારણ કર્યુ હતું.સાક્ષાત જાગૃત રૂપ છે.કલકત્તાના કાલી ઘાટ પર, ઉજ્જૈનમાં ભૈરવગઢ પર ગઢકાલી રૂપે અને ગુજરાતમા પાવાગઢમાં બિરાજે છે.

મા તારા તાંત્રિકોની પ્રમુખ દેવી છે.તારને વાલી મા તરીકે પૂજાય છે.હયગ્રીવ નામના દૈત્યનો વધ કરવા માતાજીએ ઉર્ગ નીલ વર્ણ ધારણ કર્યો હતો.આકાશના તારા સમાન બિંદુ રૂપે ઝળહળે છે.ભગવાન રામની વિધ્વંસક શક્તિ મા તારા છે અને આ શક્તિ સ્વરૂપે રાવણનો વધ કર્યો હતો.ભગવાન શિવે સમુદ્ર મંથન સમયે વિષ ધારણ કર્યું હતું જેથી દાહ ઉત્પન્ન થયો.મા તારાએ પોતાની શક્તિ દ્વારા શિવજીને બાળસ્વરપ કરી સ્તનપાન કરાવી દાહ શાંત કર્યો હતો.નીલ સરસ્વતી તરીકે મા તારા જ્ઞાનની દાતા છે.પશ્ચિમ બંગાળના બીરભૂમ જિલ્લામાં બિરાજે છે.દેવી સતીના નેત્ર આ સ્થળ પર છે એટલે નયનતારા કહેવાય છે. સીમલા પાસે શોધી ગામમાં પણ તારા માતાનું મંદિર છે.

મા ત્રિપુરા સુંદરી.ષોડશ કળાની દેવી છે.લલિતા અને રાજ રાજેશ્વરી દેવી તરીકે પૂજાય છે.ત્રિપુરા રાજ્યમાં ત્રિપુરા સુંદરી શક્તિપીઠ છે અને સતી માતાના વસ્ત્ર આ સ્થળ પર છે.ઉદયપૂરથી નજીક રાધા કિશોર ગ્રામ્ય સ્થળે મંદિર છે ત્યાં માતાના ચરણ છે

મા ભુવનેશ્વરી.આદિ શક્તિ અને મૂળ પ્રકૃતિ મા ભુવનેશ્વરી શતાક્ષી આને શાકંભરી માતા તરીકે પૂજાય છે.ઉત્તરાખંડમા બિરાજે છે.

મા છિન્ન મસ્તા.માથુ કપાયેલ, કબંધમાથી ત્રણ રક્તની ધારા વહે છે,ત્રણ નેત્ર છે.ગળામા હાડકાંની માળા છે અને જનોઇ ધારણ કરી છે.આ સ્વરૂપ ઝારખંડમાં રાંચીથી દૂર ભૈરવીભેડા અને દામોદર નદીના સંગમ પર બિરાજે છે.

મા ભૈરવી.ત્રિપુરા ભૈરવી માતા તરીકે પૂજાય છે.બંદી છોડ માતા કહેવાય છે.સંસારના બંધનોમાંથી મુક્ત થવા સાધકો ભૈરવીની આરાધના કરે છે.ઉજ્જૈનમા ભૈરવ પર્વત પર બિરાજે છે.

મા ઘુમાવતી. વિધવા માતા મનાય છે.એક વખત માતાજીએ ભોજન માગ્યું પણ મહાદેવજીને આપતા સમય લાગ્યો.માતાજી મહાદેવજીને ગળી ગયા.માતાજીના શરીરમાંથી ધુમાડો નીકળ્યો તેમાંથી મહાદેવજી બહાર આવ્યા.પતીને ગળી જવાના કારણે વિધવા કહેવાય છે.મધ્ય પ્રદેશના દાંતિયા ગામમાં બિરાજે છે.

માતા બગલામુખી.શત્રુઓ પર વિજય અપાવનારી માતા છે.જન્મ મરણના બંધનોમાંથી મુક્તિ અપાવે છે.મધ્ય પ્રદેશના દાંતિયા અને નલખેડા વિસ્તારમાં બિરાજે છે.કાગંડા હિમાચલ પ્રદેશમાં પણ માતાજીનું મંદિર આવેલું છે.

મા માતંગી.માતંગ ઋષિની પુત્રી છે.ગૃહસ્થીઓ માતંગી માતાની આરાધના કરે છે.મધ્યપ્રદેશના જાબુઆમા માતંગી માતાનું સ્થાન છે.

મા કમલા.કમલારાણી તરીકે પૂજાય છે.મહાલક્ષ્મીનુ સ્વરૂપ છે.દરીદ્રતા, સંકટ,કલહ અને અશાંતિથી મુક્તિ પ્રદાન કરે છે.

દસ મહાવિદ્યાનો દસ દીશામાં વાસ છે.મહાકાળી અને તારા ઉત્તર દીશામાં, ષોડશી ઇશાન દિશામાં, ભુવનેશ્વરી પશ્ચિમ દિશામાં, ત્રિપુરા દક્ષિણ દીશામાં, છિન્ન મસ્તા પૂર્વ દીશામાં,ઘૂમાવતી પૂર્વ દીશામાં, બગલામુખી દક્ષિણ દિશામાં,માતંગી વાયવ્યમાં,કમલા નૈઋત્યમાં.

જે સાંસારિક કાર્યોમાં સહાય કરે તે અવિદ્યા.

જે મુક્તિ અપાવે તે વિદ્યા.

અને જે ભોગ અને મોક્ષ અપાવે તે મહાવિદ્યા.

કુદરતની બહેતરીન રચનામાં શુભ_અશુભ કેમ?

માનવીય શરીર કુદરતની બહેતરીન રચના છે.તો આવી સુંદર રચનામાં અશુભતા હોય શકે?આપણા શરીરના દરેક કોષને લોહી પહોંચાડવા માટે હ્રદય રૂપી પંપ શરીરમાં ડાબી બાજુ છે.જે ૨૪ કલાક ૩૬૫ દિવસ ચાલ્યા કરે છે.આપણુ જીવન જ હ્રદય પર ચાલે છે એમ માની શકાય.વ્યકતિના મૃત્યુને heart failure કહેવાય છે.

આપણામાં કહેવત છે કે જમણા હાથે કરેલ શુભ કાર્યની ખબર ડાબા હાથને ન પડવી જોઈએ.બંને હાથ શરીરના જ ભાગ છે.ડાબા હાથને અશુભ માની કાપી નાખીએ છે શું?બાળકો ડાબા હાથનો ઉપયોગ કરે ત્યારે એની આદત બદલાવાની કોશિશ થાય છે.ડાબા હાથ પ્રત્યેનો અણગમો વિદેશોમાં પણ જોવા મળે છે.પણ ડાબોડી જોવા તો મળે જ છે.એલોપેથીક સારવારમાં રોગનું નિદાન કરતી વખતે ડાબી બાજુ હ્રદયનું પરિક્ષણ થાય છે.આર્યુવેદમા સ્ત્રીઓની જમણા હાથની નાડી અને પુરુષની ડાબા હાથની નાડી પરીક્ષણ થાય છે.આપણે જ્યારે ચાલીએ ત્યારે પહેલાં જમણો પગ આગળ વધે છે અને ડાબો હાથ પાછળ જાય છે.આ કુદરતી છે.કોઇ પણ વસ્તુ ઉંચકતા પહેલા જમણો હાથ આગળ આવશે.ડાબો ભાગ સંવેદનશીલ હોય છે.

હિન્દુ ધર્મમાં તો જમણો હાથ ધાર્મિક કાર્યો સાથે જોડાયેલ છે.ડાબો હાથ ધાર્મિક કાર્યોમાં નિષેધ છે.ડાબા હાથે કરેલ શુભ કાર્ય પણ અશુભ મનાય છે.

ઘરપરિવારની સુખ સમૃદ્ધિ માટે પૂજા હવન કરીએ ત્યારે ઘરના તમામ સભ્યો જોડાય છે.વિધી કરાવનાર બ્રાહ્મણ વિવિધ સામગ્રી અર્પિત કરાવે છે ત્યારે હંમેશાં જમણા હાથથી જ આહુતિ આપવાનું કહે છે.બ્રાહ્મણને દક્ષિણા જમણા હાથે આપીએ છે.પ્રસાદ ધરવો અને લેવો જમણા હાથે.નવી વહુના ઘરમાં પગલાં પડે ત્યારે પ્રથમ જમણો પગ મૂકાવીએ છે.

ધાર્મિક કાર્યોમાં નાડાછડી બાંધવામાં આવે છે.પુરૂષો અને અપરિણીત કન્યાઓને જમણા હાથના કાંડા પર નાડાછડી બંધાય છે.પરિણીત સ્ત્રીઓને ડાબા હાથના કાંડા પર નાડાછડી બંધાય છે.શાસ્ત્રો મુજબ નાડાછડી માં બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ, પાર્વતી, લક્ષ્મી અને સરસ્વતીના આશીર્વાદ હોય છે.વિધી કરાવનાર બ્રાહ્મણ નાડાછડી બાંધીને સંકલ્પ લેવડાવે છે.વૈજ્ઞાનિક કારણ પ્રમાણે વાત, પિત્ત અને કફને સંતુલિત કરે છે.અસાધ્ય રોગોથી રક્ષણ કરે છે.નકારાત્મક ઉર્જાથી બચાવે છે.

પણ શુભ અશુભનુ કારણ શું છે.?

ડાબા હાથને પ્રકૃતિ અને જમણા હાથને પુરુષ તરીકે માનવામાં છે.એનો અર્થ એવો નથી કે ડાબો હાથ કે ડાબો ભાગ નબળો છે.પ્રકૃતિ એટલે શક્તિ.શક્તિને સાચવી શુભ કાર્ય કરી શકાય છે.

આપણા ૬ દર્શનમાં સાંખ્ય દર્શન મુજબ આ સૃષ્ટિ બે વાસ્તવિકતાની બની છે.

પ્રકૃતિ અનેપુરુષ.પ્રકૃતિ+પુરુષ=તત્વ.આ જગતના કારણ છે અને જે કાંઇ સત્ અને અસત્ હોય છે તે સર્વ પ્રકૃતિ-પુરૂષરૂપ જ છે.પ્રકૃતિ વ્યક્ત છે, પુરુષ અકર્તા છે.ચૈત્નય સ્વરૂપ પુરુષ શુદ્ધ અને સર્વ વ્યાપી છે.સુખ દુઃખથી પર છે.

પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણો છે.સત્વ,રજ અને તમ.ભગવાને જગતના કારણ તરીકે પ્રકૃતિ પ્રકટ કરી છે.પ્રકૃતિ માયા રૂપે છે.પ્રધાન તેનું મુખ્ય લક્ષણ છે.પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણોમાંથી કોઈ એક ગુણ એકલો કાર્ય કરતો નથી.આ ત્રણે ગુણોને લીધે સંસારમાં ઇષ્ટ, અનિષ્ટ અને તટસ્થ વસ્તુઓ ઉત્પન્ન થાય છે.પુરુષ પ્રકૃતિના ૨૫ તત્વો છે.પ્રકૃતિનો પહેલો વિકાર મહત્.મહતમાથી અહંકાર, અહંકારમાંથી દશ ઇન્દ્રીયો,મન, પાંચ તન્માત્રા.

પાંચ તન્માત્રામાથી પૃથ્વી, પાંચ ભૂતો મળી ૨૪ તત્વો.૨૫મો પુરૂષ સ્વતંત્રત છે.આ જ્ઞાનથી મુક્તિ.અને આજ્ઞાની જીવને બંધન.પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણ સત્વ,રજ અને તમોગુણ સંસારના બધા વ્યાપાર છે.સંસાર આ પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણોથી ઘેરાયેલો છે.

સૌ પ્રથમ પ્રકૃતિમાંથી મહત્ત બુદ્ધિનો પ્રાદભાવ થાય છે.બુદ્ધિ પ્રકૃતિનું પરિણામ છે જેથી જડ છે.પરંતુ પુરુષના સાનિધ્યમાં હોવાથી ચૈતન્યનો પ્રકાશ પાડે છે.બુદ્ધિમા તામસતા વધવાથી અધર્મ, અજ્ઞાનતા અને આસક્તિ થાય છે.બુદ્ધિની મદદથી પુરુષ પ્રકૃતિથી પોતાનો ભેદ પારખી દુ:ખમુક્ત થાય છે.મહત્તમાથી સાત્વિક, રાજસિક અને તામસિક અહંકાર ઉત્પન્ન થાય છે.તામસિક અહંકારમાંથી પાંચ તન્માત્રા ઉત્પન્ન થાય છે.પાંચ તન્માત્રા રૂપ,રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ પર પ્રકૃતિનું રાજ્ય છે.આ તન્માત્રાઓના સંતોષ માટે આપણે કાર્ય કરીએ છે.આપણી ઘર ગૃહસ્થી,આપણા જીભના સ્વાદ, હરવું ફરવું, બોલવું ચાલવું.સાથે જ કળા,સંગીત, શારીરિક આનંદ,સુખ સંપત્તિ અને વૈભવ પર પ્રકૃતિનું રાજ્ય છે.આપણે પૈસા કમાવા પુરૂર્ષાથ કરીએ છે સાથે આપણી જરૂરિયાત વધતી જાય છે.ભૌતિક સંપત્તિનું જીવનમાં મહત્વ છે પણ ઉપલબ્ધતા સીમીત છે.આજે રાજસુખ મળે છે તો કાલે સંપત્તિનું નુકસાન ભોગવવું પડે છે.આ સઘળું માયા રૂપે છે.રજો અને તમોગુણ યુક્ત છે.સંસારનો અનુભવ કરનાર જીવને સાંખ્યમાં પુરુષ કહેવાય છે.પુરુષ પ્રકૃતિના તત્વોનો ઉપયોગ કરનાર ભોક્તાપણાનો ભાવ થાય છે.ત્રિવિધ દુઃખ અનુભવે છે અને તેને દૂર કરવાના ઉપાયને જાણવાની તેને ઇચ્છા થાય છે.દુખ સ્વરૂપ ન રહેવું તે અલગ તત્વ થવું.

પુરૂષ ચૈતન્ય અને આનંદ સ્વરૂપ છે.

સાંખ્યમાં આત્માને પુરુષ કહેછે.

કાર્યની ઉત્પત્તિ,કારણ અને કર્તાપણાના કારણ તરીકે પ્રકૃતિ છે પણ તેનાં ફળરૂપે સુખ દુઃખના ભોક્તા તરીકે પુરુષ છે.પુરૂષ આ લાગણીઓને વશમાં કરી શકે છે.ભૌતિક સુખ સંપત્તિ આનંદ આપે છે પણ જ્યારે આ સુખ નથી મળતું ત્યારે નિરાશા આવે છે.ફક્ત બૌદ્ધિક વિકાસ અને વિચારો આવી નિરાશા પર કાબૂ મેળવી શકે છે.બૌદ્ધિક વિકાસ આધ્યાત્મિકતાથી આવે છે.

હવે વિચાર કરીએ આપણા શરીરમાં ડાબી બાજુ હ્રદય છે, ત્યાં પ્રકૃતિ છે.માયાનુ પ્રતીક છે.જમણી બાજુ પુરુષ છે.જ્યારે આપણે મંદિરમા પ્રવેશ કરીએ ત્યારે જમણો પગ આગળ કરીને પ્રવેશ કરીએ છીએ. ભૌતિક સુખને બહાર છોડી આધ્યાત્મિક સુખમા પ્રવેશ કરીએ છે.મંદિરમા શાંતિથી બેસી પ્રાર્થના કરવી, સ્તુતિ કરવી, ઇશ્વરનું ધ્યાન કરવું.આ ભૌતિક સુખ(પ્રકૃતિ) અને આધ્યાત્મિક સુખ (પુરુષ),એટલે વ્યક્તિ આધ્યાત્મિકતામા પ્રવેશ કરે ત્યારે જમણા પગથી શરૂઆત કરે છે.મંદિરમા પ્રદક્ષિણા ભગવાનની જમણી બાજુથી શરૂ કરીએ છે.એવી રીતે જ દરેક શુભ કાર્ય જમણા હાથથી થાય છે.

આપણી મુર્તિ કળા અને ચિત્ર કળા પણ પુરુષ અને પ્રકૃતિનું વર્ણન કરે છે.

નટરાજની મૂર્તિમાં જમણો પગ ઉપર છે અને ડાબો પગ પૃથ્વી પર છે.જમણો હાથ અભય મુદ્રા દર્શાવે છે.ડાબો હાથ જમણા પગ તરફ છે જે મોક્ષનું સૂચન કરે છે.

શિવજી પુરુષ અને ચૈતન્યનું પ્રતીક છે.પાર્વતી પ્રકૃતિ અને શક્તિનું પ્રતીક છે.શિવજીનો જમણો પગ પૃથ્વી તરફ છે અને પાર્વતીનો ડાબો પગ પૃથ્વી તરફ છે.

ભગવાન શિવના ડાબા અંગથી સ્ત્રીની ઉત્પત્તિ તે અર્ધનારીશ્વર સ્વરૂપ.શાસ્ત્રોમા સ્ત્રીને પુરુષની વામાંગી કહી છે.

સ્ત્રીનો ડાબો ભાગ પ્રેમ અને રચનાત્મકતા દર્શાવે છે તો પુરુષનો જમણો ભાગ શુભ કાર્ય દર્શાવે છે.જ્યારે શુભ કાર્ય કરીએ ત્યારે દ્રઢતા અને રચના શક્તિ હોય તો કાર્ય અવશ્ય સફળ થાય છે.શુભકાર્યોમા પત્નીને ડાબી બાજુ સ્થાન અપાય છે.

ગણપતિની મૂર્તિમા ગણપતિની સૂંઢ પુરુષ અને પ્રકૃતિ બતાવે છે.ગણપતિની જમણી સૂંઢ સુર્યથી પ્રભાવિત ગણાય છે.સુર્ય નાડી જમણી બાજુ હોય છે.આ સ્વરૂપ સિદ્ધિ વિનાયક છે.દરેક કાર્યોમાં સફળતા આપે છે.આ સ્વરૂપ સંસારિક સુખમાંથી મુક્ત રહી મોક્ષનું સૂચન કરે છે.કહેવાય છે કે ગૃહસ્થીએ આ સ્વરૂપ ઘરમાં સ્થાપિત ન કરવું કારણકે સાંસારિક જવાબદારીઓનો ત્યાગ કરવો ઉચિત નથી.એટલે જ મોટે ભાગે મંદિરોમાં જમણી સૂંઢના ગણપતિ હોય છે.મુંબઈમાં આવેલ સિદ્ધ વિનાયક મંદિરનું મહત્વ છે.

ડાબી સૂંઢ એટલે વામમુખી ગણપતિ.વામ બાજુ ચંદ્ર નાડી છે.કોમળ અને શીતળ છે.આ મૂર્તિ ભૌતિક સુખ સમૃદ્ધિ આપે છે જે સંસારિક જીવનની જરૂરિયાત છે. છે.ડાબી સૂંઢના ગણપતિ વિધ્નહર્તા છે.વામબાજુએ બિરાજમાન માતા પાર્વતીના પુત્ર છે.ગૃહસ્થીઓને આ સ્વરૂપ પૂજન માટે યોગ્ય છે.

દેવી લક્ષ્મી,દેવી સરસ્વતી, દુર્ગા,અંબાના શક્તિ સ્વરૂપની પૂજા થાય છે.ભૌતિક સુખ સંપત્તિ આપનારા છે.પ્રકૃતિ રૂપે છે.આ મૂર્તિઓમા ડાબો પગ પૃથ્વી પર હોય છે.નવરાત્રીમા માટીના ગરબાની સ્થાપના થાય છે.જવારા ઉગાડીએ છે.આ દરેક વિધી પ્રકૃતિની પૂજા છે.સંસારના કાર્યોમાં શક્તિ અને સિદ્ધિ મેળવવા અનુષ્ઠાન થાય છે.

આપણા ત્રિદેવ બ્રહ્મા વિષ્ણુ અને શિવની મૂર્તિમા બ્રહ્મા પ્રકૃતિ છે જે ડાબો પગ પૃથ્વી પર ધરે છે, વિષ્ણુના બંને ચરણ એક સરખા છે જે પ્રકૃતિ અને પુરુષમાં સમાનતા દર્શાવે છે,મહેશ પુરુષનું વર્ણન કરે છે જેથી જમણો પગ પૃથ્વી પર છે.

પણ પ્રકૃતિની શક્તિ ત્રિદેવ પાસે છે.આપણા ઋષિમુનીઓ માનતા હતા કે મનુષ્ય જીવન સંસારમાં આસક્ત રહેશે.એના માટે શરીર માધ્યમ છે.અન્ન શરીરને પોષણ આપે છે. અન્ન જીવનની ઉર્જા છે.જેમ હવનમાં આહુતિ આપી અગ્નિ પ્રગટાવવો.આ રીતે અન્ન પવિત્ર ગણાય છે.અને જમણાં હાથે અન્ન પીરસાય છે.જમણા હાથે અન્ન ખવાય છે.

પૃથ્વી પર મનુષ્ય જ એક એવો જીવ છે જેને જીવન મરણનું જ્ઞાન છે.મૃત્યુ અંત છે એવું જાણવાથી મનુષ્ય મૃત્યુથી ડરે છે.આપણા દેવી દેવતાઓની મૂર્તિઓમાં જમણા હાથની હથેળી ઉભી રાખેલી એટલે કે આશીર્વાદ આપતા હોય એવી રીતે હોય છે.આ અભય મુદ્રા છે.અભય મુદ્રા દર્શાવે છે કે ભય ન રાખવો.ભૂખ,તરસ અને અન્નથી ઉપર પણ એક જીવનનું સત્ય છે ધીરજ અને શ્રદ્ધા.ગુરુજન અને વડીલો જમણો હાથ આગળ કરી આશિષ આપે છે.

આપણા રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધીજી ડાબા હાથે લેતા અને જમણા હાથે પણ લખી શકતા.વિશ્વની કુલ વસ્તીના ૧૨% લોકો ડાબોડી છે.અમેરિકામા લેફ્ટ હેન્ડર્સ એસોસિએશન ૧૩ ઓગસ્ટના દિવસે લેફ્ટ હેન્ડર્સ ડે મનાવે છે .શુભ અને અશુભ ફક્ત માન્યતાઓ છે.સૃષ્ટિ પોતાના નિયમ પ્રમાણે ચાલે છે માન્યતાઓના આધારે નહીં.

ગણેશજીના મંત્રોની શક્તિ

હિન્દુ ધર્મમાં શબ્દનું મહત્વ એટલે શબ્દમાં રહેલી આધ્યાત્મિક શક્તિ.મંત્રનો ઉદ્રમ ભારતની વૈદિક પરંપરામાં થયો અને પછી હિન્દુ, બૌદ્ધ,જૈન, શીખ ધર્મ માં આવશ્યક સ્થાપિત થયો.મંત્રોની મૂળ કલ્પના વેદોમાં છે.સૌથી મૂળ મંત્ર ૐ પ્રણવ મંત્ર છે.બીજાક્ષર ૐ તત્વનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

મંત્ર, ધ્વનિ ઉચ્ચારણ શબ્દોના સમૂહ છે.જ્યા સ્પંદન છે ત્યાં ધ્વનિ છે. સૃષ્ટિનું સમગ્ર અસ્તિત્વ ધ્વનિ સાથે જોડાયેલું છે.મંત્ર રચનાત્મક અને અસરકારક પરિબળ ઉત્પન્ન કરી શકે છે.જો સંપૂર્ણ સમજ અને એકાગ્રતાથી ઉચ્ચારણ થાય તો વિશિષ્ટ પ્રકારની ઉર્જા સક્રિય થાય છે અને મંત્ર remote control જેવું કાર્ય કરે છે.મંત્ર વિજ્ઞાનના માધ્યમથી આપણા ઋષિમુનિઓ સંકલ્પ શક્તિ દ્રારા આજની technology જેવું કાર્ય કરતાં.

કહેવાય છે કે સંસ્કૃત ભાષાની શબ્દમાળાઓનુ ઉચ્ચારણ વ્યક્તિમાં આધ્યાત્મિક અસર ઉભી કરે છે.મંત્રો હંમેશા સંસ્કૃત મૂળ ધરાવતા હોય છે.તેમા આકાર અને ધ્વનિ સંકળાયેલા હોય છે.

હિન્દુ પૌરાણિક સાહિત્યમાં ધણાં મંત્રો છે.દરેક દેવી દેવતાના મંત્રો, મહામંત્ર અને બીજમંત્ર હોય છે.

ગણપતિ જ્ઞાન, બુદ્ધિમત્તા, ચતુરાઇ અને કરૂણાના દેવતા છે.વિધ્નહરતા,સફળતા પ્રદાન કરતા,સુખકર્તા, દુઃખ હર્તા મંગળકારી દેવની આપણે ગણેશોત્સવ પર ધામધૂમથી પૂજા આરાધના કરીએ છે.

વિવાહથી લઇને ગૃહપ્રવેશ દરેક શુભ કાર્યના પ્રારંભમાં ગણેશ પૂજન થાય છે.દેવતાઓની પૂજા અને અનુષ્ઠાન કરતી વખતે શ્રીગણપતિની અનુમતિ વગર કોઇ પણ દીશામાંથી દેવતાઓ આવતા નથી.વિધ્નહર્તા ગણપતિનું પ્રથમ પુજન થાય છે.

શિવજી અને પાર્વતીના પુત્ર ગણેશજી ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક સફળતા પ્રદાન કરે છે.વેદપુરાણ પ્રમાણે ગણેશજીએ વેદોની રચના કરવામાં અભીન્ન ભાગ ભજવ્યો છે.ગણપતિની સુંઢ પર ધર્મ, કાનોમાં વેદો અને પેટમાં સમૃદ્ધિનો વાસ હોય છે.

ગણેશજીમા નિરાકાર દેવત્વ ભવ્ય સ્વરૂપે સમાયેલું છે જે ભક્તોને સફળતાના આશીર્વાદ આપે છે.’ગણ’ એટલે સમૂહ.આ સૃષ્ટિ અણુના સમૂહોની અને ઉર્જા ની બની છે.અણુ અને ઉર્જાના અધ્યક્ષ ગણપતિ.હિન્દુ શાસ્ત્ર પ્રમાણે પ્રકૃતિના મહત તત્વનુ પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.સાર્વત્રિક બુદ્ધિ મહત તત્વ છે.ગણપતિનુ મસ્તક આત્માનું પ્રતીક છે.સમગ્ર શરીર ધરતી પર માયાની સત્તાનું પ્રતીક છે.આ ધરતી પરના વિવિધ તત્વોમાં અરાજકતા હોત જો ‘ગણ’ના અધિપતિનુ રાજ્ય ન હોત તો.

માતા પાર્વતી અને પિતા મહાદેવના આશિષથી પ્રથમ પૂજનના દેવ ગણપતિના જન્મદિવસ પર વિધ્નહર્તા, સમૃદ્ધિ સંપત્તિની કૃપા કરનાર શ્રી ગણેશજી છે.

ગણેશોત્સવ ભાદરવા સુદ ચોથની તીથી પર દસ દીવસ સાથે ઉજવાય છે.ગણેશ ચતુર્થી પર ગણપતિની સ્થાપના કરવામાં આવે છે જે પાર્થિવ ગણેશ કહેવાય છે.મહાભારતનુ લેખનકાર્ય કરતાં ત્રણ વર્ષ થયાં.સતત લેખન કરતાં કરતાં ગણપતિના અંગમાં દાહ થવા લાગી.ત્યારે વેદવ્યાસજીએ તેમના શરીર પર માટીનો લેપ કર્યો.આ લેપ ધીરે ધીરે મૂર્તિ જેવો થઇ ગયો.મહાભારતના લેખન પછી વેદવ્યાસજીએ ગણપતિને નદીમાં સ્નાન કરાવ્યું અને માટી વિસર્જન કરી.એટલે પાર્થિવ ગણપતિની ગણેશોત્સવમાં પૂજા આરાધના થાય છે.અને ધામધુમથી વિસર્જન થાય છે.

ગણપતિની પૂજામાં લાલ વસ્ત્ર, લાલ ફૂલ,રક્તચંદનનુ મહત્વ છે.લાલ વસ્તુઓ અર્પણ કરવાથી ગણેશ તત્વ આકૃષ્ટ થાય છે અને ગણેશ મૂર્તિ જાગૃત થાય છે.ગણપતિને મોદક પ્રિય છે.’મોદ’ એટલે આનંદ.’ક’,એટલે ભાગ.આનંદપ્રદાન કરનારી શક્તિ.મોદકને જ્ઞાન મોદક કહેવાય છે.મોદક આકારમાં ટોચ નાની બનાવાય છે અને નીચે લાડુની જેમ ગોળ બનાવાય છે..એમ જ્ઞાન પણ શરૂઆતમાં થોડું લાગે છે પણ ધીમે ધીમે અગાધ લાગે છે.ગણપતિને ધરો એટલે કે દૂર્વા પ્રિય છે.દૂર્વાનો ગુણ છે પ્રસરવુ અને પાસે આવવું.ધરો અર્પણ કરી ગણેશ તત્વને મૂર્તિમાં પધારવા વિનંતી કરાય છે.

ભારત અને વિદેશમાં રહેતા ભારતીયો પણ ગણેશોત્સવ ધામધુમથી ઉજવે છે.ભક્તો ભક્તિ પૂર્વક ગણપતિજીના મંત્રોનું આવાહન કરી જ્ઞાન અને સફળતાની પૂર્તિ કરે છે.ગણપતિજીના ઘણા મંત્રો છે.ગણપતિના મંત્રો તેમની ઉર્જાથી ભરપૂર છે.વિવિધ કાર્યોની સફળતા માટે મંત્રોનું આવાહન કરી ગણપતિની કૃપા પ્રાપ્ત થાય છે.

સૌના મુખે સાંભળવા મળે એવાં આ મંત્રમાં ગણપતિ નું વર્ણન અને ફળ બતાવ્યું છે.વક્રતુડ એટલે વાંકી સુંઢ વાળા, મહાકાય એટલે શક્તિશાળી વિશાળ શરીર, સુર્ય કોટી સમપ્રભા એટલે કરોડો સુર્યના તેજ સમાન.નિરવ્ધિનં કરુમે દેવા સર્વકાર્ય સર્વદા.આ મંત્રથી ભક્તો ગણપતિના ગુણગાન કરી કાર્યના પ્રારંભથી અંત સુધી વિધ્નો હરવાની પ્રાર્થના કરે છે.

ૐ એકદન્તાય વિદ્મહયે, વક્રતુંડાય ધીમહિ

તન્નો દન્તિ પ્રચોદયાત.આ ગણેશ ગાયત્રી મંત્ર છે.

પરશુરામજીએ ગણપતિ સાથે યુદ્ધ કરતા સમયે મહાદેવની આપેલી કુહાડી ઉગામી હતી.પિતાજીનુ માન રાખવા ગણપતિએ દાંત પર ધરી લીધી હતી.એક દાંત તૂટી ગયો.એક દંતાય કહેવાય છે.જીવનમા મુશ્કેલીઓ અને અડચણો વારંવાર આવે છે.ત્યારે સાચી ભાવનાથી આ મંત્રનું ઉચ્ચારણ આત્મવિશ્વાસ વધારે છે.

ૐ ગં ગણપતેય નમઃ ગણપતિ ઉપનિષદનો મંત્ર છે.

આ ગણપતિનો બીજ મંત્ર છે.બીજમંત્ર આત્માનું સ્પંદન અને આહવાન કરે છે.ગહન સમાધિમાં આ મંત્રનો પ્રભાવ ઝડપથી થાય છે.એકાગ્રતાથી કરવામાં આવતા આ મંત્રથી બુદ્ધિ વિકસીત થાય છે એવો અનુભવ થાય છે.વાક સિદ્ધ પ્રાપ્ત થાય છે.

ઓમ નાદ છે.ગં એટલે ગણપતિના મંત્રની ગુપ્ત શક્તિ.ગણપતેય નમઃ એટલે વિધ્નહર્તાને નમન કરું છું

મનુષ્યની ભાષા નાદ કહેવાય છે જે ગણપતિ સમજી શકે છે.તંત્રશાસ્ત્ર પ્રમાણે કળિયુગમાં ગણપતિ ભક્તોની મનોકામના શીધ્ર પૂર્ણ કરે છે.

ૐ ગણેશ ઋણ છિન્ધિ વરેણ્યં હું નમઃ ફટ|કોઇવાર ઋણમાંથી મુક્ત થવું મુશ્કેલ બની જાય છે.ઋણ જીવનમાં તણાવ પેદા કરે છે.વ્યક્તિ માનસિક રીતે ભાંગી પડે છે.હતાશા પીછો નથી છોડતી.જીવન દરીદ્રતામા ધકેલાઈ જાય છે.દરીદ્રતા નિવારણ અને ઋણ મુક્તિ માટે આ મંત્ર ફળદાયી છે.

ઓમ ગજકર્ણિકે નમઃ આ મંત્ર ગણપતિના કાનનું વર્ણન કરે છે જે ગજ એટલે હાથી જેવા કાન છે.આ મંત્ર કરવાથી શરીરની ૭૨,૦૦૦ નાડીઓ અને સાત ચક્રો સુસંગત થાય છે.નાડી શબ્દ નાદ પરથી છે.નાદ એટલે સ્પંદન.નાડી શરીરમાં પ્રાણનું વહન કરે છે.આ મંત્રથી સાંભળવાની આંતરિક શક્તિ મળે છે.દિવ્ય અવાજ સંભળાય છે.આ મંત્ર ધ્યાન કરવા માટે ઉત્તમ છે.વરદસ્તોત્રમા ગણેશજી સંગીત અને નૃત્ય સાથે જોડાયેલા છે એવું વર્ણન છે.નર્તક રૂપની મૃદંગ વગાડતા ગણપતિની મૂર્તિ અને ચિત્ર જોવા મળે છે.

આદી દેવ શ્રી ગણેશજી શુભતા,ખૂશહાલી અને મંગળકારીના સૂચક છે.દરેક યુગમાં ભક્તોની મનોકામના પૂર્ણ કરવા હાજરા હજૂર છે.

મંત્રની શક્તિ અને પુરૂષાર્થથી દેવ અતિ પ્રસન્ન થાય છે.

કૃષ્ણ પ્રાગટ્ય એક સંદેશ

ભગવાન કૃષ્ણના જન્મના પ્રાગટ્યનો ઇતિહાસ આશ્ચર્યકારક લાગે તેવો હોવા છતાં પણ હકિકત છે અને સત્ય પણ છે.કૃષ્ણ જન્મ આજથી ૫૧૨૫ વર્ષથી પણ વધુ સમયનો છે પણ દર વર્ષે ધામધુમથી જન્માષ્ટમીના તહેવાર તરીકે ઉજવાય છે.કૃષ્ણનો જન્મ કોઇ ભવ્ય રાજમહેલમા કે સોનાની ચમચી મુખમા હોય એવા બાળક તરીકે નથી થયો.અને ગરીબ,પીડીત અભાવગ્રસ્ત અવસ્થામાં પણ નથી થયો.મામા કંસના કારાવાસમાં થયો છે.આ વાતતો સર્વવિદિત છે. કૃષ્ણજન્મની કથામાં આશ્ચર્યનું તત્વ જરુર જણાય છે.કૃષ્ણની માતા દેવકીનો ભાઇ કંસ જે રાજા હતો,દેવકી પોતે રાજ કુંવરી હતા,જે પ્રતિકુળ પરિસ્થિતીમા રાજા વસુદેવ સાથે કારાવાસમા રહ્યા અને પુત્રોને જન્મ આપ્યો.

કૃષ્ણ પહેલા એના છ ભાઇઓ પણ કારાવાસમા જન્મયા. કંસે દરેકને પોતાનો કાળ છે સમજીને મારી નાખ્યા.મૃત્યનો ભય માનવીની કેવી હાલત કરે છે તેનુ ઉદાહરણ કંસ છે.ઉંઘ ઉડી જાય,ભય ચિંતા વધી જાય.પણ સાથે એક ઉદાહરણ પરિક્ષિત રાજાનુ છે .મૃત્યુ નજીક છે જાણીને શુકદેવનો સંગ કરી પરમ કલ્યાણ પામ્યા.મનુષ્ય સામે બંને રસ્તા છે,મોત આવ્યુ મોત આવ્યુના ભયથી ધ્રુજતા રહો અથવા મળેલા સમયનો સદઉપયોગ કરો.ખોટા કર્મ કરતા કરતા આત્મારુપી આકાશવાણી આપણે પણ સાંભળીયે છે પણ અહંકારના ગડગડાટમાં સંભળાતી નથી.

કંસનો ત્રાસ પૃથ્વી પર વધી ગયો હતો.આકાશવાણી થઇ કે તને મારનારો જન્મ લેશે એ દેવકી પુત્ર હશે.સાતમા સંતાન તરીકે શેષજી અવતર્યા.જે વસુદેવની બીજી પત્ની રોહિણીના ગર્ભમા સ્થાપિત કરી, બલરામ રુપે પ્રગટ થયા.એ પછી શ્રીકૃષ્ણ અલૌકિક લીલા માટે પાર્થિવ પૃથ્વી પર પ્રગટ થયા.કૃષ્ણનો અર્થ કેન્દ્ર,આકૃષ્ટ કરે.

કૃષ્ણના પરમ પવિત્ર પ્રાગટ્યના સમયે રોહિણી નક્ષત્ર,તારાઓ શાંત હતા,વર્ષા ૠતુના નિર્મળ જળથી પૃથ્વી સ્વચ્છ બની ગયી હતી.ચોતરફ હરિયાળીની સુવાસથી વાતાવરણ સુવાસિત હતું.પ્રથમ અલૌકિક ચતુર્ભુજ સ્વરુપે અને પછી બીજુ સામાન્ય બાળ સ્વરુપે શ્રીકૃષ્ણનું પ્રાગટ્ય થયું.

ભગવાનના અવતાર અને કર્મ તેમની લીલાઓનુ રહસ્ય ધેરું છે.શ્રીકૃષ્ણ પૂર્ણ અવતાર છે. સ્વંય પોતે ગીતામા કહ્યું છે કાેઇ પણ શ્રધ્ધારહિત અને અહંકારી મને જાણી નથી શકતો.શ્રીકૃષ્ણ લીલા જગતની આસક્તિથી મુક્ત થવાનો માર્ગ છે.સંસારના વિષયોનું વિસ્મરણ થાય ત્યારે જ ખરો આનંદ પ્રગટ થાય છે. જે સત ચિત્ત આનંદ રુપ છે.સર્વ રસોનો સમન્વય એ કૃષ્ણ લીલા જે સંસારના દરેક વ્યક્તિને આનંદ રસ અને અમૂલ્ય સંદેશો આપે છે.માનવ કલ્યાણર્થ સંકેત છે.શ્રીકૃષ્ણના જન્મથી એમની અસાધરણ શક્તિનો અહેસાસ મળે છે.જો એને સમજીએ તો આપણા જીવનની દરેક મુશ્કેલીઓનો અંત આણી શકીએ છે.

શ્રીગીતામાં ત્રણ માર્ગ કર્મમાર્ગ, જ્ઞાનમાર્ગ અને ભક્તિ માર્ગ જીવન જીવવાની કેડી બતાવે છે.

શ્રીકૃષ્ણનો જન્મ અંધારી રાત્રે થયો હતો.ગહન અંધકાર હતો અને માતા પિતા કારાવાસમા હતા.જે મુક્તિ આપનાર ભગવાન છે એના માતા પિતાને કારાવાસમા કેદ કરી શકાય?મુક્તિ જેની દાસી છે,જે મુક્તિના ધામ છે,એ બંધનમા હોય? જગતને પ્રકાશ આપવા,કાળી ઘેરી અંધારી રાત્રે જન્મ લેવો.અંધકારમાથી પ્રગટ થવુ એ વિભૂતિ છે.શ્રીકૃષ્ણ જગતને આજ્ઞા કરે છે કે ,યોગસ્થ થઇ કર્મ કરો,ફળની આશા છોડી પોતાના નિયત કર્મ કરો.કર્મ કરવાથી જ મોક્ષ મળે છે.કામકાજ કર્યા વગર મોક્ષનો માર્ગ મળતો નથી..સતકર્મ કરી ફળનો મોહ ન કરવો એ જ મોક્ષ છે.મોહનો ક્ષય એ જ મોક્ષ.

આ મનુષ્ય શરીર મેળવી,આપણા અંતરમનના પિંજરામા પણ વૃતિઓ મનના અંધકારમા હોય છે.જ્યાં બુદ્ધિનો પ્રકાશ પહોંચી નથી શકતો.દંભ,આડંબર,ઢોંગ વગેરે કાજળ જેવી કાળી વૃતિઓ અંતરમા ઢબુરાયેલી હોય છે.આપણી બુદ્ધિ રજોગુણ અને તમોગુણના કારાવાસમા બંધન ભોગવે છે આવી બુદ્ધિથી કરેલા કર્મોથી કારાવાસની સાંકળો માં જકડાઇ જઇએ છે. ભગવાન વિષ્ણુ અલૌકિક સ્વરુપે પ્રગટ થાય છે.કંસના ભયથી વસુદેવ દેવકી આ સ્વરુપને સંકેલી લેવાનુ કહે છે.ત્યારે ભગવાન વિષ્ણુ કહે છે બ્રહ્મભાવથી નિરંતર મારા પર સ્નેહ રાખી મારુ મનન કરશો તો પરમ ગતિને પામશો.પરમાત્માના સ્મરણ માત્રથી હ્રદયની ગાંઠ ઉકલી જાય,કર્મના બંધન છૂટી જાય છે.વસુદેવ જીવનુ પ્રતિક છે.જીવ પોતાના સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપને ભૂલી જઇ સંસારની માયાના કઠોર કારાવાસમા કેદ છે.દેવકી બુદ્ધિ અને ચિત્તની વૃતિનુ પ્રતિક છે. વૃતિ વિષયવતી બની દુ:ખનો અનુભવ કરે છે. વસુદેવ અને દેવકી જીવ સ્વરુપે પોતાના અસલ સ્વરૂપને ઓળખે છે,ચિત્તની ચંચલ વૃતિમા રહેલા વિષયોથી મુક્ત થઇ પરમાત્મામયી બનવા તૈયાર થાય તો જીવનમા ભગવાનનો અવતાર થતાં વાર ન લાગે.જીવ અને બુદ્ધિની બંધનની સાંકળ તૂટી જાય,જીવ પૂર્ણ અને મુક્ત થાય.વસુદેવ અને દેવકી સંસારના સાર રુપ છે.દેવકી અને વસુદેવ બાળકને કંસથી બચાવા માંગે છે.પણ કાળી અંધારી રાત અને મુશળધાર વરસાદ.બાળકને કાળકોટડીમાંથી કેમ બહાર લઇ જવું?કાળી રાત અજ્ઞાનતાનુ પ્રતિક છે,જીવન યાત્રા પાર કરવામા અડચણ કરે છે.દેવકી રુપી બુદ્ધિ અને ચિત્ત આત્માની પરમશાંતિ ઇચ્છે છે.વસુદેવરુપી મન અને દેવકી રુપી બુદ્ધિ એક થતા અજ્ઞાન,ભય,શંકા,સંદેહની સાંકળો તૂટી ગયી.આમ આપણે પણ મનમાં રહેલી તૃષ્ણા,મોહ,મદમાં ફસાતા રહીએ છે.મુક્ત થવાનુ સાહસ જરુરી છે.વસુદેવજી બાળકૃષ્ણને એક ટોપલીમા સુવડાવી બહાર નીકળે છે.કારાગારની રક્ષા કરતા સૈનિકો નિદ્રાધીન થઇ જાય છે.તાળા ખૂલી જાય છે.આપણી અંદર રહેલા કામ,ક્રોધ,મોહ,વાસના જેવા સૈનિકોને પણ નિદ્રાધીન કરવાન છે. ઘનઘોર રાત્રી અને મુશળધાર વરસાદમાં નવજાત શીશુને લઇને પિતા બહાર નીકળે એવું બની શકે શું? ક્યા મા બાપનુ કાળજુ આવુ કઠણ હોય?.પણ શરીર,ઇદ્રિયો,મન,બુદ્ધિથી એક શ્રેષ્ઠ આત્મા છે જે મુક્ત છે.એટલે જ શ્રીકૃષ્ણ ગીતામા કહે છે કે આત્મા જન્મતો નથી,મરતો નથી,અગ્નિ બાળતો નથી,પાણી ભીંજવતુ નથી અને પવન સુકવતો નથી.નિત્ય,બધે વ્યાપ્ત,સ્થિર અને સદાનો છે.આત્માને શ્રેષ્ઠ માની કર્મ કરવાના છે. આ શરીર પંચમહાભૂતનું બન્યુ છે, અગ્નિ,જળ,વાયુ,પૃથ્વી,આકાશનુ બનેલું છે.નાશવંત છે ફરી પંચમહાભૂતમા ભળી જશે..આત્મા અમર છે.ભય,ચિંતા,શોક કલેશ રહીત છે.જે કર્મ કરીએ ભગવાનને અર્પણ કરો.સર્મપણ કમજોરી નથી.જો એવું હોત તો અર્જુનને યુદ્ધ કરવાની ના પાડત.શ્રીકૃષ્ણ શું નહોતા જાણતા કે યુધ્ધ કેટલાય લોકોના મોત લઇને આવશે.પણ અર્જુનને વિષાદ થતાં યુધ્ધ માટે શ્રીકૃષ્ણે જ ગીતા જ્ઞાન આપી ઉભો કર્યો.
આપણને ખબર નથી ક્યાં શરણાગત થવું.
એટલે જ આખા સમાજમાં અવ્યવસ્થા છે.

વસુદેવજી બાળકૃષ્ણને ટોપલામાં સુવડાવી માથે મૂકી કારાવાસની બહાર નીકળે છે.જે સૂચિત કરે છે મગજ અને માથુ દુર્ગોણોથી મુક્ત કરો તો ભગવાન ત્યાં બિરાજશે.આજે નાની નાની વાતોમાં મગજ ગુમાવી બેસીએ છે. મનને ચિંતા,ભય,વિષાદ રહે છે કારણકે અહંતા મમતા માથા પર નાચે છે.પરમાત્માની પ્રેરણા તથા યોજના પ્રમાણે ચાલીએ તો નિર્ભય,નિશ્ચિત બની શકીએ છે.વાસુદેવજી યમુનાના ધસમસતા પાણીમા પ્રવેશ કરે છે .સામા કિનારે ગોકુળ પહોંચવું છે.અગાધ યમુના જળ પાર કરવાનુ હતુ..વસુદેવજી આગળ વધે છે.શેષનાગ પ્રભુની રક્ષા કરવા ફેલાઇને વરસાદના વરસતા જળથી રક્ષા કરે છે.શેષનાગ કાળનો અવતાર છે. બાળકૃષ્ણ મંદ મંદ મલકાય છે. દરેક મનુષ્યનુ જીવન જવાબદારીથી ધેરાયેલું છે.યમુનાના અગાધ જળ જેવો આ સંસાર છે.મુખ્ય ફરજ પરિવાર ,સમાજ અને આર્થિક ઉર્પાજન હોય છે.જેને પાર પાડવા મનુષ્ય સંઘર્ષ કરે છે,મુશ્કેલીઓનો સામનો કરે છે.જે કાળ સ્વરુપ છે. પણ પ્રભુનો શાંત અને હસતો ચહેરો ધીરજ ધરવાની પ્રેરણા આપે છે.ભગવાન વિષ્ણુ શાંત મુદ્રામા શેષનાગ પર એક હાથ પર મસ્તક રાખી બિરાજે છે.માનવજાતનુ માર્ગદર્શન કરે છે.

વસુદેવજી ગોકુળ પહોંચે છે.ગો એટલે ગાય.ગો એટલે ઉપનિષદ જેનુ સિચંન શ્રીકૃષ્ણ કરે છે અને જગતને આપે છે.ગો એટલે ભક્તિ.મનથી શ્રીકૃષ્ણનુ રટણ કરવાથી હ્રદય ગોકુળ જેવુ ર્નિમળ થાય છે.ગોકુળમા ગોપીઓ રહે છે.ગોપીઓ સતત શ્રીકૃષ્ણનુ રટણ કરે છે.નિસ્વાર્થ ભક્તિ કરે છે.ગોકુળ ગામ યોગમાયાના પ્રભાવથી ઘોર નિદ્રામાં પોઢી ગયુ હતુ. માયાનુ કામ જ પોઢાઢવાનુ છે.માનવી આંખો બંધ કર્યા વગર પણ મોહમાયામાં સુતો હોય છે. નંદ યશોદા પણ નિદ્રાધીન હતા.બાળકૃષ્ણને ત્યાં સુવાડી વસુદેવ ક્ન્યાને લઇને જેમ ગયા હતા તેમ પાછા કારાવાસમાં આવી ગયા.કન્યાને દેવકી પાસે સુવાડી.કન્યાના રડવાનો અવાજ સાંભળી સિપાહીઓ જાગી ગયા.

ગોકુળમા યોગમાયાએ બધાને સુવાડ્યા અને મથુરામા જગાડ્યા.જાગો,જાગો, પાપનો નાશ કરવા વાળો જ્ન્મી ચૂક્યો છે.

યદા યદા હી ધર્મસ્ય ,ગ્લાનિ:ભવતિ ભારત.

અભ્યુત્થાનમ અધર્મસ્ય તદા આત્માનં સૃજામિ અહમ.

પરિત્રાણય સાધૂનાં વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ.

ધર્મસંસ્થાપનાર્થાય સમ્ભાવામિ યુગે યુગે.

સંતાન જન્મની જાણ થતા કંસ આવી પહોંચે છે.કન્યાને મારવા જાય છે.કન્યા વિષ્ણુ સાથે પ્રગટ થયેલી શક્તિ છે.કન્યા કંસને કહે છે તારો નાશ કરવાવાળો પ્રગટ થઇ ગયો છે.કુકર્મ કરતા શક્તિ ક્ષીણ થાય છે.શક્તિહીન મનુષ્ય વિવેક ગુમાવી બેસે છે . શક્તિ શ્રી સ્વરુપ છે.સારા હકારાત્મક આચરણ અને વિચરણની શક્તિ આપે છે.કારણકે શક્તિ પ્રકૃતિનું સ્વરુપ છે.સત,રજ,તમ ગુણ પ્રકૃતિ છે.આ ત્રણ ગુણ આપણું વ્યક્તિત્વ બનાવે છે.શક્તિ આત્મવિશ્વાસ આપે છે.ફક્ત શારિરીક શક્તિ જરૂરી નથી.શારિરીક શક્તિ બળ કહેવાય.માનસિક શક્તિ આત્મવિશ્વાસ વધારે છે.

ગોકુળમાં નંદ અને યશોદા પુત્રજન્મથી આનંદીત થયા.સર્વને આનંદ આપે તે નંદ.વાણી,વિચાર અને વર્તનથી સૌને આનંદ.તો પરમાનંદ કૃષ્ણ આપણા જીવનમાં પ્રગટે.હ્રદયને ગોકુળ બનાવો.વસુદેવ દેવકીનો પુત્ર હોવા છતાં નંદ યશોદાને ત્યાં ઉત્સવ.વસુદેવ અને દેવકીની આકરી કસોટી હતી.પણ અર્ધમનો નાશ કરવા સ્વસ્થ રહી શાંત હતા.સમસ્ત સમાજના હિત માટે આ કાર્ય કરી રહ્યા હતા. આપણા પરિવાર કે જીવનમા આવી ઘટના થાય છે. ત્યારે વસુદેવનું વ્યક્તિત્વ સમજાય.

શ્રીકૃષ્ણનો જન્મ ભયાનક સમયે થયો.કંસનો અત્યાચાર,સતત કૃષ્ણને મારી નાખવાની યોજનાઓ.કંસના મોકલેલા અસુરો પૂતના,શકટાસુર,તૃણાવત,વત્સાસુર,બકાસુર,વ્યોમાસુર ભગવાનના અપૂર્વ બળ પાસે ટકી ન શક્યા.આજે માનવ નાની આપત્તિ સામે ટકી નથી શકતો.

શ્રીકૃષ્ણે જન્મથી કરીને મહાપ્રયાણ સુધી અનેક પડકારો જોયા પણ હંમેશા આનંદ અને પ્રેમથી જીવ્યા.કારાવાસમાં જન્મ,માતાની ગોદમાથી તરત વાંસની ટોપલીમા પિતા લઇ ગયા ત્યારે આ બાળકને માટે એક સારી ગોદડી પણ નહોતી પાથરવા.કૃષ્ણે કર્યું તે અઘરું છે પણ ગીતાજ્ઞાન વ્યક્તિ વિકાસની દીવાદાંડી છે.

શ્રીકૃષ્ણ સર્વગુણ સંપન્ન છે.ચોસઠ કળાના જાણકાર છે.બાળસ્વરુપ પારણે ઝુલતું હોય,નટખટ માખણચોર હોય,ગોપીઓની મટુકી ફોડતા હોય,ગોપીઓ સંગ રાસલીલા રમતા હોય,ગાયો ચરાવતા હોય,વાંસળી વગાડતા હોય કે કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધમાં ગીતનો ઉપદેશ અર્જુન આપતા હોય,ધરતીના દરેક જીવના રોમે રોમમાં કૃષ્ણ વસે છે

નંદ ધરે આનંદ ભયો,જય કનૈયાલાલ કી.

સત્યમ શિવમ સુંદરમ

ભગવાનને પ્રાપ્ત કરવાની ક્રિયા કરતાં ભગવાનનું માહાત્મ્ય જાણવું વિશેષ છે.નહી તો ‘એક મૂરખને એવી ટેવ, પથ્થર એટલા પૂજે દેવ’ અખો.કહેવત પૂરવાર કરવા જેવું છે.

ત્રણ દેવોમાં બ્રહ્મા સૃષ્ટિના સર્જક, વિષ્ણુ પાલક અને મહેશ સંહારક છે.મહેશ એટલે મહેશ્વર.મૃત્યુના દેવ નથી કે સંહારના સ્થાપક નથી.

‘શિ’ એટલે કલ્યાણકારી,પાપનાશક.’વ’એટલે મુક્તિ દાતા.શિવલિંગ જ્યોતિ સ્વરૂપ છે.સંપૂર્ણ સૃષ્ટિ બિંદુ અને નાદ સ્વરૂપ છે.બિન્દુ ઉર્જા છે નાદ ધ્વનિ છે.આ બંને બ્રહ્માંડનો આધાર છે.તેના પ્રતિક સ્વરૂપે શિવલિંગની પૂજા આરાધના કરાય છે.

આ જ્યોતિમાંથી પ્રગટ થતો પ્રકાશ સમગ્ર સંસારમાં પ્રસરી જીવ,જગત, મનુષ્યનું કલ્યાણ કરે છે.

મહેશ્વર સર્વ સમર્થ છે ,પરમ તત્વ છે.પરમશિવ છે.સ્વંય પ્રકાશિત, આત્મનિર્ભર છે.એટલે મહેશ, મહેશ્વર સદાશિવ રૂપ છે.સદાશિવ શિવ એટલે પ્રકાશ અને શક્તિ એટલે વિમર્શ.પ્રકાશ+શક્તિ=સૃષ્ટિ.

સૃષ્ટિ ૧૬ તત્વની બની છે.જેમા પાંચ તત્વ પૃથ્વી,જળ,વાયુ,અગ્નિ અને આકાશ.૬ઠુ તત્વ શિવ તત્વ છે જે આજ્ઞાચક્ર કેન્દ્રમાં સ્થિત છે.શિવ તત્વનો ઉદ્દેશ્ય મોક્ષ છે.

પરમશિવ દ્વારા ધારણ કરેલ આવરણ એ જ જીવ _જગત છે.જીવ મૂળ રૂપે ચૈતન્ય છે.સત ચિત્ત આનંદ છે.જીવ સત છે એટલે જ ચૈતન્ય રૂપે હોય છે.અર્થાત આપણે દિવ્ય, શુદ્ધ અને ચૈતન્ય રૂપે છીએ.આપણુ લક્ષ્ય મુક્તિ છે.મુક્તિ એટલે મૃત્યુ નહીં.અજ્ઞાનથી જ્ઞાન તરફ જવું.

ચૈતન્ય હોવું એ જીવનું સામર્થ્ય છે.પણ અજ્ઞાનતા અને અવિધાના ઘેરાવામાં બધ્ધ અવસ્થામાં રહે છે તે વાસ્તવમાં ‘શિવ’ જ સ્વયં છે.જીવનું અજ્ઞાનતાનું આવરણ શિવથી વિખૂટો પાડી દે છે.સત ચિત્ત સૂક્ષ્મ રૂપે રહે છે પણ સંસારની મોહ માયામાં આનંદ નથી રહેતો એટલે સત્ ચિતનો અનુભવ નથી થતો.

જીવ શિવ સાથે એકાત્મ સાધે તો આવરણ મુક્ત થઇ શકે.અજ્ઞાનનો પડદો એની સ્વતંત્રતા ઢાંકી દે છે.સામર્થ્યને પામવા અજ્ઞાનના પડદાની ભીતર ઝાંખવુ જોઇએ.

અર્જુનને વિશ્વરૂપ દર્શન કરાવા શ્રીકૃષ્ણે દિવ્ય ચક્ષુ પ્રદાન કર્યા.આ દિવ્ય ચક્ષુ અલૌકિક જ્ઞાન છે.

જીવની ત્રણ અવસ્થા છે.શુદ્ધ,બધ્ધ અને મુક્ત.જન્મ સમયે જીવ શુદ્ધ છે.સંસારની માયાજાળમાં લપેટાઈને બદ્ધ એટલે કે બંધનમાં રહે છે.દરેક જીવ મોક્ષનો અધિકારી છે.મોક્ષ પામવા શિવના મૂળ તત્વને જાણવાનું છે.

એકાત્મ સાધવા શિવ મહાત્મ્ય જાણી પરમ શિવના મૂળ તત્વ તરફ સોપાન ચઢવાના છે.

શિવ તત્વ પ્રાપ્ત કરતાં પહેલાં આપણે આપણી જાતને સમજાવું જરૂરી છે.શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ વગર કોઇ સિદ્ધ પુરુષ ભગવાનને પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી.

પહેલા ત્રણ સોપાન સત્યથી જ્ઞાન અને જ્ઞાનથી જીવનું આચરણ એટલે સત્યમ

બીજું, ત્રીજું આને ચોથું સોપાન આચરણ કર્યા પછી જીવની શિવ તરફની યાત્રા એટલે શિવમ.

પાંચમું સોપાન નિરાકાર રહી છઠ્ઠા સોપાન પર એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કરી શિવમ થવાનું અને સાતમા સોપાન પર મુક્ત થઇ સુંદરતાની ઓળખાણ.

સત્યમ શિવમ સુંદરમ.સત્ય શિવ છે.શિવ સુંદરમ છે.શિવ સત્ય છે, કલ્યાણકારી છે.અને જે કલ્યાણકારી છે તે સુંદર છે. સુંદર એટલે દૈહિક સુંદરતા નહીં.એ ક્ષણભંગુર છે.પવિત્ર મનથી કરેલા આચાર વિચાર સુંદર છે.

જીવનું શિવ થવા માટેનું પહેલું સોપાન છે સત્ય.સત્યના ધણાં અર્થ થાય છે.ઇન્દ્રિયો દ્વારા જાણવું અને અનુભવવું પણ સત્ય છે.સત્ય સનાતન છે એટલે સત્ય હંમેશા આપણાથી આગળ જ હોય છે.

અસત્ય અજ્ઞાનતા દર્શાવે છે.અજ્ઞાની જીવ અસત્યનું આચરણ કરે છે.અસત્ય એટલે ખોટું બોલવું એટલું જ નથી.વર્તન અને વ્યવહારમાં અપ્રમાણિકતા પણ અસત્ય છે.આપણી બુદ્ધિથી જ્યારે બીજાને છેતરવાનો પ્રયાસ કરીએ છે ત્યારે પહેલાં આપણે આપણી જાતને અસત્ય બોલીએ છે.કારણ કે બુદ્ધિને અસત્યની આદત નથી.આપણે આદત પાડીએ છે અને ધીમે ધીમે આ આદત અપ્રમાણિક કર્મો કરાવી જીવનમાં યુદ્ધ ઉત્પન્ન કરે છે.પણ વિજય તો સત્યનો જ થાય છે.જીવનમાથી અસત્ય દૂર કરવું જ.

બીજું સોપાન છે જ્ઞાન.આ પૃથ્વી પર કોઈ પણ મનુષ્ય સંપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવી જ નથી શકતો.અને જે જ્ઞાન મળ્યું હોય એનો અંહકાર ટકી નથી શકતો.રાવણ જ્ઞાની હતો.શિવનો ભક્ત હતો.પણ અહંકારની અજ્ઞાનતાએ લંકા બાળી.રામ સાથે યુદ્ધ કરાવ્યું.અસત્ય પારખી લેવું એ જ જ્ઞાન છે.સત્ય જ્ઞાનથી જ પામી શકાય છે.

ત્રીજું સોપાન છે આપણું પોતાનું જીવન.આપણે ક્યાં અને કેવી રીતે જીવન પસાર કરીએ છે એ મહત્વનું નથી.ભૌતિક સંપત્તિ આપણા જીવનના આનંદનું સ્તોત્ર હશે તો એ મોટો ભ્રમ છે.આ ભ્રમ દૂર કરવો જ રહ્યો.મુક્ત થવું જ જોઈએ આવા ભ્રમમાંથી.મનુષ્યનુ મસ્તક ૭% થી ૮%ટકા ક્ષમતા ધરાવે છે જે ફક્ત ભૌતિક દુનિયાનો અનુભવ કરી શકે છે.શિવ તત્વને જાણવા છઠ્ઠી ઈન્દ્રિયની જાગૃતિ આવશ્યક છે.જ્ઞાનથી ભ્રમ દૂર થશે.

ચોથું સોપાન છે સંસારના દરેક સુખથી ઉપર રહેવું.આપણે એવા જગતમાં જીવીએ છીએ જે સ્વ ભ્રમિત છે.પૈસાથી બધું જ ખરીદી શકાય.ધન દૌલત અને સત્તાનો મોહ પરમેશ્વરથી વિખૂટા પાડે છે.સાચો આનંદ હાથ બહારનો છે happiness comes from within not outside.મન શાંત હશે તો ભીતરથી આનંદ આવશે જ.બહાર ફાંફાં મારવા નહીં પડે.ભ્રમમાથી મુક્ત થઇ અનુભવાતા સુખ દુઃખથી પરે થવાશે.

પાંચમું સોપાન છે નિરાકાર.formlessઆપણે કોઇ એક વિચારને આકાર આપી એમાં જ સુખ અનુભવીએ છે કે દુઃખી થયા કરીએ છે.કોઇ એક ખુશીથી જ આનંદ નથી મળતો અને એક જ દુઃખમાં રડી રડીને જીવન પસાર નથી થતું.ક્યારેક બુદ્ધિથી તો ક્યારેક હ્રદયથી વિચાર કરીએ છે.એક વાર સુખ દુઃખથી ઉપર થશું તો જ એકાગ્ર થવાશે.સર્વ ઇન્દ્રીયોને એકાગ્ર કરી નિરાકાર થવું.શૂન્ય થવું.શૂન્ય એટલે મૂઢ નહીં પણ એકાગ્ર થવા માટે બુદ્ધિની સફાઈ કરવી.આજ સુધી આડું અવળું જે બુદ્ધિમાં સંગ્રહ કરી રાખ્યું હોયને કાઢી નાખવું.શૂન્ય રૂપ બુદ્ધિ નિરાકાર છે.એકાગ્ર થવા સક્ષમ હોય છે.

છઠ્ઠા સોપાન પર આવતા જ આપણી બુદ્ધિ અને હૃદય એક સાથે ચાલે છે.તન્મયતા આવે છે.સ્વ મુક્તિનો માર્ગ દેખાય છે.

સાતમા સોપાન પર અતુલિય જ્ઞાનોદયનો પ્રકાશ થાય છે.મનુષ્યમાથી શિવ થવાનું ઉચ્ચતમ સોપાન પર પહોંચી જવાય છે.સીમિતતા દૂર થાય ત્યારે મુક્તિનો આનંદ અનુભવાય છે.ઉચ્ચતમ કક્ષા એટલે પરમ ચૈતન્ય,પરમ શિવ, સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા.

તમસો મા જ્યોતિર્ગમય.

બધ્ધ અવસ્થામાંથી મુક્ત થઇ પરમશિવના મૂળ તત્વને પામી શકાય છે.

શિવ ઉપાસનાનો અર્થ છે ગ્રહણ કરવાનો પ્રયત્ન,શિવપથ પર અગ્રસર થવાની ચેષ્ટા.

ભારતીય પ્રજા ફરી પોતાની સભ્યતા અપનાવી લેશે.

નમસ્તે

આજે દુનિયામાં કોરોના વાયરસની જ ચર્ચા ચાલી રહી છે.જગત એક એવી બિમારીથી ઘેરાયેલું છે કે એના સકંજામાંથી બહાર કેમ બહાર નીકળી શકાય એની અથાગ શોધખોળ થાય છે.જનસમાજ ઘર બહાર નીકળી નથી શકતો જે પ્રાથમિક પગલાં છે.પણ આજ એક માત્ર ઉપાય નથી.આપણે આપણી જીવનશૈલીમાં પણ બદલાવ કરવાની જરૂર છે.આજે દુનિયામાં ભારતીય જીવનશૈલીની ચર્ચા થઇ રહી છે.ભારતની સંપન્ન સંસ્કૃતિએ હંમેશા સુંદર આદર્શોને પ્રદર્શિત કર્યા છે.આપણી સભ્યતાએ જીવન જીવવાની રીત બતાવી છે એ કોઈ થોપવામા આવેલું અનુશાસન નથી.પણ ક્યારેય એવું જોવામાં આવે છે કે ભારતીય રીતભાતની મજાક કરવામાં આવે છે.અંધશ્રધા માનીને અવગણના થાય છે.

વૈશ્વિક યાત્રાઓને કારણે આવી બિમારીઓનો ભય વધવા લાગ્યો છે.અન્ય દેશોની યાત્રાઓ કરીને આપણે ત્યાંની સંસ્કૃતિ પણ અપનાવતા થયા છે.કોઇ પણ સંસ્કૃતિ નુકસાનકારક નથી હોતી પણ દરેક દેશોની આબોહવા અલગ અલગ હોય છે.રહેણી કરણી અને ખાનપાન અલગ અલગ હોય છ..આજે ફરી એ જ સમય આવ્યો છે ત્યારે ભારતીય સમાજની સભ્યતાને અપનાવવાની જરૂર છે કોરોના વાયરસના ચેપથી આપણે સુરક્ષિત રહીએ અને આપણી આસપાસના સમાજને સુરક્ષિત કરીએ.

આજે આપણે સમજી ગયા છે કે પ્રકૃતિને દુષિત કરીને આપણે જ ભોગવવાનું આવ્યું છે.આ કોરોના કાળમાં પ્રકૃતિ નિર્મળ થઇ ગયી છે અને આપણે રોગથી ભયભીત.ફક્ત ઘરનું આંગણું જ નહીં પણ શહેર સ્વચ્છ રાખવાની આપણી સામાજિક જવાબદારી છે.

દેશી દવાઓની કિંમત ભારતીય પ્રજાને સમજાવા લાગી છે.ઘરે બેસીને પણ શાંત હ્રદયથી ઘરમંદિરમા પૂજા પાઠ કરી શકાય છે.ભગવાને સાચા હ્રદયથી રોજ પ્રાર્થના કરવી આપણા માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે જરૂરી છે.હોટેલ રેસ્ટોરાંમાં જ જઈને,અંદર બેસવા માટે બહાર લાઇનમાં ઉભા રહીને, ખવાની મજા માણી શકાય એવું નથી.ઘરે પણ પરિવાર સાથે આનંદ માણી શકાય.ઘોઘાટથી મુક્ત રહીને,અંદર બેસવા માટે આપણો નંબર નોંધાવ્યા વગર.સ્વાસથ્ય સારું રાખવા સાત્વિક આહાર જરૂરી છે.

આપણી પાસે સગવડો મેળવવા સો વિકલ્પ રહેતા,આજે મર્યાદિત વિકલ્પોમાં કેમ સગવડ કરાય

એ સમજાય ગયું છે.આપણી જીવન જરૂરિયાતની વસ્તુઓ કરતાં અન્ય સુવિધાઓ પાછળ નાણાંનો વ્યય થતો હતો.

પહેલું સુખ તે જાતે નર્યા.

એક વાર પાછળ ફરીને જોવાની જરૂર છે.ભારતીય પ્રજા ફરી પોતાની સભ્યતા અપનાવી શકશે.

દરેક સમાજે પોતાના વિકાસ માટે કેટલાક ધ્યેય કર્યા જ હોય છે . તેમાં સ્વચ્છતાનું ધ્યેય દરેક સમાજ કે દેશનું હોય જ છે.જે સમાજની સભ્યતા સાથે જોડાઇ જાય છે.ભારતીય સભ્યતા અને સંસ્કૃતિની ઘણી બધી પ્રણાલીઓને અંધશ્રદ્ધા સાથે જોડી દેવામાં આવી છે.પણ ભારતીય સંસ્કૃતિમાં માનવ કલ્યાણ માટે જે રીતો વિકસાવવામાં આવી છે તેમાં વિજ્ઞાન પદ્ધતિઓ નો સહારો લીધો છે.જે અન્ય કોઇ સંસ્કૃતિમાં જોવા નહીં મળે.સંસ્કૃતિ એટલે સંસ્કારોનું સિંચન.જીવન જીવવાની સભ્યતા.

મનુષ્યના આચાર વિચાર,રહેણી કરણી, ખાનપાન એની સભ્યતાની ઓળખ છે.આવી ઘણી સભ્યતા ઓને આપણે ભૂલી ગયા છે જે હવે ફરી અપનાવવાનો વખત આવી ગયો છે.

કહેવાય છે ધરતીનો છોડો ઘર.ઘરથી જ બદલાવ શરૂ કરીએ.

આપણા ભારતીય ઘરોમાં પ્રવેશ દ્વાર પાસે આંગણમાં પગ ધોવાની વ્યવસ્થા રહેતી જ.ઘરના સભ્યો હાથ-પગ ધોઈને જ ઘરમાં અંદર પ્રવેશ કરતાં.

આવનારા મહેમાનોને પણ હાથ-પગ સ્વચ્છ કરવા પાણી અપાતું.પગરખા ઘરની બહાર જ રાખતા.આપણા પગ અને પગરખામા અસંખ્ય જીવાણુઓ આપણી સાથે ઘરમાં પ્રવેશ કરે છે.ઘરના સભ્યો પણ જીવાણુઓના સંસર્ગમાં આવે છે.આજે ઘરો નાના થતાં જાય છે.નાના શહેરમાં હજી આવી સગવડ જોવા મળે છે.સોસાયટીના ફ્લેટમાં તો આવી સગવડ શક્ય જ નથી.છતા આપણે તકેદારી રાખીને પગરખાં બહાર ઉતારીને કે ઘરમાં ઉતારવા પડે તો કોઈ એક ચોક્કસ જગ્યાએ ઉતારીને ઘરમાં પ્રવેશ કરતા સાથે બાથરૂમમાં જઈને હાથ પગ સ્વચ્છ કરીએ તો જીવાણુ મુક્ત થઇ શકીએ.આજે સોસાયટીમાં હેન્ડ સેનીટાયઝરની સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ કરવામાં આવે છે જે ભારતીય પરંપરા સમાન જ છે.

કોઈનાં અવસાન નિમિત્તે સ્મશાનમાં જવાનું થાય તો ઘરમાં પ્રવેશીને તરત જ આપણે સ્નાન કરવું ભારતીય ઘરોમાં જરૂરી છે.ઘરમા ક્યાંય હાથ લગાડતા નથી.સ્નાન કરીને પહેરવાના વસ્ત્રો પણ ઘરના અન્ય સભ્યો જે સ્મશાનમાં ગયા નથી હોતા એ મૂકી આપે છે.આને આભડછેટ કે સૂતક કહેવાય છે.પણ આ કોઇ અંધશ્રદ્ધા નથી.

લોકો આ પ્રથા ધીરે ધીરે પડતી મૂકવા લાગ્યા છે.સ્મશાનમાથી સીધા કામકાજના સ્થળે જવું કે ખાવાપીવા માટે હોટલમાં ચાલ્યા જવું.ફરી હવે જૂની સભ્યતા અપનાવી આવશ્યક છે.આ રીતરિવાજ આપણી સ્વચ્છતા માટે જ છે.એની પાછળ વૈજ્ઞાનિક કારણો છે.મૃત શરીરમાં અસંખ્ય જીવાણુ પ્રવેશ કરે છે કારણ કે મૃત શરીરમા રોગ પ્રતિકારક શક્તિ નાશ પામે છે.શરીરમા જીવાણુઓ ટકી રહેવા સક્ષમ બને છે.મૃતકના અગ્નિસંસ્કારની વિધિમાં સામેલ થયેલા લોકમાં પણ આ જીવાણુઓ કપડાં અને શરીર વાટે પ્રવેશ કરે છે.આસપાસ ફેલાઈ જાય છે.તરત જ સ્નાન કરવાથી આપણી આસપાસનું વાતાવરણ શુદ્ધ થાય છે.ફરી આચરણમાં મૂકવાની જરૂર છે.

નમસ્તે કે નમસ્કાર.નમ એટલે નમન,સ એટલે હું અને સ્તે એટલે તમે. હું તમારી અંદર ભગવાનને નમન કરું છું.

સગાંસંબંધીઓ અને પરિચિત વ્યક્તિઓ મળે કે ઘરે આવે ત્યારે આપણે બે હાથ જોડી આવકાર આપતાં.આ ભૂલીને હાથ મીલાવા, ભેટવુ,hug કરવુ તો જાણે સામાન્ય થવા લાગ્યું.જે આવી etiquette ના રાખે એ ગામડીયા.પશ્ચિમની દેખાદેખીમાં આપણે ભાન ભૂલ્યા.હવે આજે આવા વિડીયો વાયરલ થવા લાગ્યા છે કે હાથ જોડીને અભિવાદન કરવું જ સુરક્ષિત છે. પાશ્ચત્ય દેશોએ આ સભ્યતા સરળતાથી અપનાવી લીધી છે.માસ્ક પહેરી અને નમસ્તે કરીને ‘zero bacteria’નુ વાતાવરણ નિર્માણ થાય છે જે પાશ્ચાત્ય દેશોનું કહેવું છે.

વ્યાયામ,યોગ અને ધ્યાન જેવી દૈનિક ક્રિયાઓ આપણે સમય નથી મળતો કહીને ટાળી દેવામાં આવે છે.પણ સાથે આધુનિક જીમમાં જવું જરૂરી માનીએ છે.પશ્ચિમનની પ્રજા ભારત આવીને યોગ, ધ્યાન આસન શીખવા લાગ્યા અને આપણે disco pubમા જવા લાગ્યા.જીમની મોંઘી દાટ membership લેવા તૈયાર પણ ઘરના કામ બીજાને સોંપવા.કામવાળા રાખવા.આજે સાવરણી હાથમાં લેવાથી status down થાય છે પણ જીમમાં જઇને ઉઠક બેઠક કરવું status ગણાય છે.જીમમા અનેક લોકો એક સાથે વ્યાયામ કરે છે.જે આજના કોરોના કાળમાં ઉચિત નથી.ધરે જ રહીને દૈનિક કાર્યોમાં વ્યાયામને સામેલ કરવું સ્વાસ્થ્ય માટે અનુકૂળ છે.ધ્યાન આને યોગ મગજનો આહાર છે.ઘરમા શાંત વાતાવરણ રાખીને ધ્યાન કરી શકાય.

રોજીંદા કામકાજમાં ઘરોના સભ્યો અનુશાસન રાખે તો બહારની વ્યક્તિઓની મદદ ન લેવી પડે.

 

ભારતીય વાનગીઓ હંમેશા વિવિધ મસાલાથી મધમધતી હોય છે.આહાર દ્વારા લેવાતા આ મસાલા રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારે છે.શક્તિ વર્ધક છે જેથી જીવાણુઓથી રક્ષણ કરે છે.ભારતીય પરંપરાગ અનુસાર ઘરનાં રસોડામાં રસોઇ બંને તો સ્વાસ્થ્ય સારું જ રહેશે.અજમો હળદર જેવા ગુણકારી તત્વો વાયરલ બિમારીથી રક્ષણ કરે છે.પહેલા બિમારીની શરુઆતમાં ઘરના ઉપચાર કરવાની સાથે દવાઓ લેવાતી.ઓસડીયા આને ઉકાળો ઘરમાં હાજર હોય એ વસ્તુઓથી બનાવી લેવાતી.પણ બધું વિસરાઈ ગયું.આપણા મરી મસાલાને super food કહેવાયા ત્યારે આપણી આંખ ઉઘડી.

આપણી રસોઈમાં વપરાતી ચપટી હળદર મુખ્ય મસાલો છે.આ સિવાયના દરેક મસાલા આહારમાં ઉમેરી વૈજ્ઞાનિક ભોજન બનાવાય છે.યુ ટ્યુબ પર હવે હળદરવાળા દૂધની રીત જોવા મળે છે.પશ્ચિમની પ્રજા હળદરનો ઉપયોગ કરવામાં અજાણ હતી એ જ પ્રજા આજે હળદરના ગુણગાન ગાય છે.ઘરના આંગણામાં તુલસી ક્યારો હોવો જ જોઈએ એવું આપણી દાદી નાનીઓ આગ્રહ રાખતી.સવાર સાંજ દીવો મૂકવો,ફેરા ફરવા એ કાંઇ શોખ નહોતો.ફેરા ફરવાથી તુલસીના છોડમાંથી નીકળતી રોગ પ્રતિકારક શક્તિ મેળવાતી.તુલસીના પાનનું સેવન કરવાનું હવે બધા સમજવા લાગ્યા છે.green teaમા તુલસીની green teaની વધુ માંગ છે.દાદી_નાનીના ઘરગથ્થુ ઉપચાર ફરી limelight થવા લાગ્યા છે.

જળ જીવનનો આધાર છે.શરીરને સ્વચ્છ જળની જરૂર હોય છે.ગ્લાસથી જળ પીવું સરળ છે પણ આપણા હાથમાં ચોંટેલા જીવાણુ અને આપણા મુખમાં રહેલી લાળ ગ્લાસને દુષિત કરે છે.અન્ય વ્યક્તિઓ માટે કે આપણે પોતે પણ બીજાનો વાપરેલો ગ્લાસ પાણી પીવા માટે હિતાવહ નથી.હંમેશા ગ્લાસ મુખથી અધ્ધર રાખી જળ પીવાની આદત રાખવી.આ આદત કેળવવી અઘરી છે પણ ભારતીયો આ કરી શકે છે.હજી પણ ઘણા ઘરોમાં આમ જોવા મળે છે.બાળકોને નાનપણથી શીખવવામાં આવે છે.જમતા પહેલાં હાથ ધોવાનું ભારતીય ઘરોમાં અનિવાર્ય છે.બહેનો ઘરના દરેક કાર્યો કરતા કરતા હાથ ધોઇને સ્વચ્છ રાખવાની આદત રાખે છે.tissue paperનો ત્યાગ કરવો.

ગામડાઓમા પરબમાં મળતા પાણીને પીવા માટે પહેલાં હાથ ધોઇ સ્વચ્છ કરી, ખોબામાં પાણી ભરીને પીવાય છે.આ રીત સ્વચ્છતા રાખવાનું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે.

તાંબાના અને માટીના માટલામાંથી પાણી પીવાની પરંપરા આજે પણ ઘણા લોકો અપનાવી રહ્યા છે.આ પાણીમાં anti inflammatory ગુણ બને છે.જે શરીરને રોગથી બચાવે છે.રાત્રે તાંબાના લોટામાં પાણી ભરી સવારે ઉઠીને પીવાની રીત ઘણા લોકો અપનાવતા થયા છે.

પરંપરાગત માટીના માટલાનું પાણી ક્યારેય એકદમ ઠંડુ નથી હોતું.રુમના તાપમાનથી ત્રણ ચાર ડીગ્રી જ ઘટે છે.એટલે નુકસાનકારક નથી હોતું.ફ્રીઝનુ પાણી એકદમ ઠંડુ થાય છે. આ પાણી પેટમાં જાય પછી ગરમ થવા લાગે છે જેનાથી શરીરમાં રહેલી ઉર્જા વધુ વપરાય છે.આનાથી આખા શરીરમાં ફેરફાર થાય છે.ઉર્જા તો જીવન છે.ઉર્જા શક્તિ વેડફાય છે.જે અનેક બિમારીઓને નોતરે છે.

ભારત મંદિરોનો દેશ તો છે જ ભારતની પ્રજા ઘરમંદિર પણ એટલા જ સરસ સજાવે છે.ઘરમા મંદિર તો હોવું જ જોઇએ સાથે સવાર સાંજ આરતી,ધીના દીવા ધૂપબત્તી કરવાના જ.કપૂરનો ધૂપ ચેપી રોગો સામે રક્ષણ આપે છે.ઘીના દીવાથી ઉત્તપન્ન થતો ઓઝોન વાયુ બેક્ટેરિયાનો નાશ કરેછે. યજ્ઞો આને યજ્ઞોમાં થતી આહુતિની સામગ્રીથી વાતાવરણને શુદ્ધ રખાતું.

રોજ સવાર સાંજ થતી પ્રાર્થના માનસિક શાંતિ આપે છે.ડોક્ટર એ.પી.જે અબ્દુલ કલામના વાક્યો,”બ્રહ્માંડ માં કોઈ એવી શક્તિ છે જે સતત આપણને ઉર્જા પૂરી પાડે છે.અને તે વિજ્ઞાનથી પરે છે.”

આપણી આસપાસના મંદિરમાં જઈને social distanceની આદત કેળવી જરૂરી છે.સાથે સાથે મંદિરનું વાતાવરણ શુદ્ધ અને સાત્વિક રહે એની તકેદારી રાખવાની ફરજ છે.

આજનો આધુનિક માનવી શ્રદ્ધાથી વિમુખ થતો જાય છે.આપણી ભારતીય પરંપરાઓ અને સભ્યતા અનેક ગુઢ વિજ્ઞાન સાથે જોડાયેલી છે.જે આપણા ઋષિમુનિઓએ સહજ રીતે જીવનમાં જોડી દીધી છે.આપણને ખ્યાલ પણ નથી હોતો કે જે સભ્યતાનું પાલન કરીએ છે તેની પાછળ વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ છે.

Handshakeથી નમસ્કાર અને આહારમાં શાકાહાર તરફ પગલાં ભરીએ.