સંસ્કૃતમા વૈશાખ અને પાલી ભાષામા વેસક જેને બુદ્ઘ દિવસ તરીકે ભારત,નેપળ,તિબેટ,ભુતાનમા ઓળખવામાં આવે છે.થાઇલેન્ડ,કંબોડીયા,જાપાન,જેવા દેશોમા થ્રેવાદા,બુદ્ધહુદ,પરિનિર્વાણ,હનમતસૂરી નિમિત્તે ઉજવાય છે.
ભારતમા અવતારવાદનો ખ્યાલ વ્યાપક છે.નવ અવતાર જાણીતા છે.છેલ્લા અવતાર તરીકે ગૌતમબુદ્ધને સ્વીકારવામાં આવ્યા છે.ગૌતમબુદ્ધ મનુષ્ય.આગળના તમામ અવતાર દૈવીછે.ગૌતમબુદ્ધને કોઇ વરદાન નહોતું મળ્યું કે પોતે ભગવાન હોવાનો દાવો પણ નથી કર્યો.કઠોર તપ કરી,પ્રજ્ઞાશોધ અને આત્મપરીક્ષણથી બૌધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું
બૌદ્ધ ધર્મમાં શ્રધ્ધા રાખનારાઓનો આ એક મુખ્ય તહેવાર છે જે વૈશાખમહીનાની પૂર્ણિમાને દીવસે મનાવવામં આવે છે.ગૌતમ બુદ્ધનો જન્મ,જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અને મહાનિર્વાણ,વૈશાખી પૂર્ણિમા,આ એક જ દીવસે થયા જે અન્ય કોઇ મહાન વ્યક્તિ સાથે નથી થયું.બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયી આ પવિત્ર દીવસ ધૂમધામથી મનાવે છે.હિન્દુ માન્યતા પ્રમાણે ગૌતમબુદ્ધ ભગવાન વિષ્ણુનો અવતાર છે.પણ બૌદ્ઘ પંડિતો આ વાતનુ ખંડન કરે છે અને ભગવાન બુદ્નને એક ફિલસૂફ તરીકે માને છે.
563 ઇસા પૂર્વ શાક્ય ગણરાજ્યમા કપિલવસ્તુ, લુમ્બિની ,જે આજે નેપાળમા છે.ઈસાના ૬૦૦ વર્ષ, પૂર્વ ભારતમાં એક અદ્રિતીય રાજકુમારનો જન્મ થયો જે ધાર્મિક ત્યાગ,ઉચ્ચ આદર્શવાદ,મનુષ્ય માત્રમા પ્રેમ,આવા ગુણો સાથે એક અજોડ જન્મ કહેવાય.આ અવતાર “બુદ્ધ”ના નામથી વિખ્યાત છે,જેનો અર્થ છે જેને જ્ઞાન નો પ્રકાશ મળી ગયો.એમનુ નામ સિદ્ધાર્થ,એટલે એવી વ્યક્તિ જેણે પોતાનો ઉદેશ્ય પૂર્ણ કરી લીધો હોય.પિતા શુદ્ધોદન અને માતા માયાના પુત્ર ગૌતમ જે શાક્ય વંશના ઉત્તરાધિકારી હતા.ગોત્ર ગૌતમ હોવાથીગૌતમ,ગૌતમબુદ્ધ કહેવાયા.માતા પુત્રના જન્મ પછી સાત દીવસમા મૃત્યુ પામી અને માસી મહ્યાપતીએ ઉછેર કર્યો.નજીકના સંબંધમાં યશોધરા સાથે વિવાહ કર્યા,પુત્ર રાહુલ થયો.આગળ જતા રાહુલ પણ ગૌતમબુદ્ધનો શિષ્ય બન્યો.
બાળક સિદ્ધાર્થ જ્યારે પાચ દીવસનો હતો ત્યારે પિતા શુદ્ધોદને સો બ્રાહ્મણોને આમંત્રણ આપીને બોલાવ્યા.અને બાળક સિદ્ધાર્થના લક્ષણોનું અવલોકન કરી ભવિષ્યવાણી કરવા કહ્યું.આઠ બ્રાહ્મણોનું કહેવું હતુ કે આ બાળક આધ્યાત્મિક જ્ઞાન મેળવી બુદ્ધ થશે અથવા ચક્રવર્તી રાજા થશે જે સમસ્ત સંસાર પર રાજ કરશે.ગૌતમને દિવ્ય રથ પ્રાપ્ત થશે જેના ચાર પૈંડા ધરતીની ચારે દીશામાં ફરતા રહેશે. ન્યાય અને વિદ્યમાનના ધર્મચક્રની સર્વત્ર સૃષ્ટિમાં સ્થાપના કરશે.કૌડિન્ય નામના બ્રાહ્મણની ભવિષ્યવાણી હતી કે ગૌતમ ગૃહત્યાગ કરી બૌધ થશે,સંસારની અજ્ઞાનતાદૂર કરશે.પણ પિતા શુદ્ધોદન આ વાણી સ્વીકારી ન શક્યા.એમણે ગૌતમને ચક્રવતી રાજા બનાવવાની જ ઇચ્છારાખી.કૌડિન્યનાની આગાહી પ્રમાણે સિદ્ધાર્થ એક દીવસ ચાર પ્રતીક જોશે જે ગૃહત્યાગ કરવાની પ્રેરણા કરશે.એક વૃદ્ધ વ્યક્તિ,એક બિમાર વ્યક્તિ,એક સાધુ અને એક શબની સ્મશાન યાત્રા.રાજાશુદ્ધોધને ત્યારથી પુત્રને સંસારના દુ:ખોથી દૂર રાખવાનો સતત પ્રયત્ન કર્યો. આ સંસાર રંગરંગીલો છે,ક્યાય દુ:ખજ નથી એવો આભાસ ઉભો કર્યો જે એક વાસ્તવિક સુખની કેદ કહી શકાય જેમા વ્યક્તિ વૈભવી જીવન માણતો હોય.દુનિયાના સુખ દુ:ખની જાણે ગતાગમ જ ન હોય.મહેલના કામકાજ કરતા વૃધ્ધોને કાઢી મૂક્યા.સિદ્ધાર્થ નગરચર્યા કરે ત્યારે વૃધ્ધો,બિમાર પ્રજાને સિદ્ધાર્થના માર્ગથી દૂર કરાતા.ૠતુ પ્રમાણે મહેલમા સિદ્ધાર્થનો આવાસ સાથે નૃત્યાગનાઓ અને ગવૈયા મનોરંજન કરતા.શુદ્ધોદન એક શક્તિશાળી રાજા કહેવાયો કે પોતાના વિચારો પુત્ર પર થોપવા માંગતો હતો અને પુત્રને પોતાના વિચાર પ્રમાણે જગતને અનુભવ કરવા નહોતો દેવો.પણ ભાવીની ભિતરમાં શું છે એ કોણ જાણી શક્યું છે? ઇશ્વર કાઇં પોતેતો સિદ્ધાર્થને જ્ઞાન આપવા પૃથ્વી પર પ્રગટ થવાના હતા.?પણ છતાંય ધાર્યુ ધરણીધરનું જ થાય.અને એક દીવસ રાજ્યમા ફરતા ફરતા સિદ્ધાર્થની નજર એક વૃદ્ધ વ્યક્તિ પર પડી જે માંડ માંડ લાકડીને ટેકે ચાલતો હતો.સિદ્ધાર્થે રથના સારથીને પૂછ્યું કે આ વ્યક્તિ કેમ આવો છે? ચન્નાસારથીએ કહ્યું આ તો વૃદ્ધ વ્યક્તિ છે અને હવે શેષ જીવન આવું જ રહેવાનું.સિદ્ધાર્થ દુ:ખી મન સાથે મહેલમાં પાછા આવ્યા.શુદ્ધોદને બમણા જોરે નીતનવા પ્રયત્ન શરુ કર્યા.પણ સિદ્ધાર્થ સતત મનન કર્યા કરતા કે આમ કેમ? મોજ મજાના સાધનો પર જરાય ધ્યાન જ નહોતું.ફરી સિદ્ધાર્થની સમક્ષ બિમાર અને અશક્ત વ્યક્તિ,અને એક શબ યાત્રાનું દ્રશ્ય આવી ગયું.સિદ્ધાર્થ અને સારથી ચન્ના આગળ વધ્યા ત્યારે પીળા વસ્ત્રમાં સાધુને જોયા.સિદ્ધાર્થે સારથીને આ સાધુ વિષે પૂછતા સારથી ચન્નાએ કહ્યું આ સાધુ છે, સંસારનો ત્યાગ કરી સાધુ જીવન વ્યતીત કરે છે.ચન્ના સારથીએ સાધુ જીવનની પ્રશંસા કરી. સિદ્ધાર્થ મહેલમા વિચારશીલ મનોદશામાં પાછા ફર્યા. સિદ્ધાર્થે આખી રાત વિચારતા રહ્યા,તેમનો આ દુનિયા પ્રત્યેનો અભિગમ બદલાઇ ગયો. આજ સુધી જે ,વૈભવ અને સુખ સાહ્યબી એમને બતાવવામાં આવી હતી તેની બીજી બાજુ આ દુનિયા વ્યર્થ અને દુ:ખદાયી લાગવા માંડી.કેટલો દમનકારી અનેબોઝીલ છે આ સંસાર!એક સાચુ ચિત્ર નજર સમક્ષ આવી જવાથી સિદ્ધાર્થના વિચારોમાં બદલાવ આવી ગયો.તેમને એવું લાગ્યુ કે ભૌતિક સુખ જીવનનું સર્વોચ્ચ લક્ષ્ય નયી..તેમણે ગૃહત્યાગ કરવાની તૈયારી કરી.પત્ની અને પુત્ર જ્યા નિદ્રા કરી રહ્યા હતા.છેલ્લીવાર જોવા ગયા.પણ કાઇ કહ્યા વગર નીકળી ગયા.સારથી ચન્ના અનેઘોડો કંથકાને લઇને મધરાતેરાજ્યની બહાર નીકળી ગયા.સિદ્ધાર્થે મુડંન કરી પળા સાધુ વસ્ત્ર અપનાવ્યા.સારથીને ઘોડા સાથે રાજ્યમા પરત ફરવા કહ્યું બૌદ્ધસાહિત્યમા વર્ણન છે કે ઘોડો સિદ્ધાર્થના ચાલ્યા જવાથી મરણ પામ્યો.અને બીજા જન્મમાં બૌદ્ધ આર્શીવાદ પામ્યોસિદ્ધાર્થને માનસિક પરીતાપ થવા લાગ્યો.જાણે કોઇ કહેતું હતું કે પાછો ફર,ચક્રવર્તી રાજા થઇ,દુનિયા પર રાજ કર.પોતાની સમગ્ર યાત્રા દરમ્યાન આવા અનુભવ વારંવારથયા હતા.પણ સિદ્ધાર્થે મક્કમતાથી આવા પ્રલોભનનો સામનો કર્યો હતો.ત્યારબાદ સિદ્ધાર્થ મગધ પહોચ્યા.ત્યાના રાજા બિંદુસારને જાણ થતા તેણે રાજ્ય આપવાનો પ્રસ્તાવ આપ્યો.સિદ્ધાર્થે વિનમ્રતાથી અસ્વીકાર કર્યો.જ્ઞાનપ્રપ્તિ પછી મગધ ફરી આવશે એવું વચન આપ્યું અને પાળ્યું પણ.મગધ છોડી આલારશકલામ અને ઉદ્રકને ગુરુ કર્યા.પહેલા સાત ધ્યાનોની સાધના શીખ્યા.પરંતુ સંતોષ ન થતા ઉદ્રક રામપુત્ર પાસે આઠમુ ધ્યાન શીખ્યા.ત્યાંથી પ્રયાણ કરવા આજ્ઞા માંગી. ગુરુએ અન્ય વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણ આપવાનો પ્રસ્તાવ આપ્યો પણ સિદ્ધાર્થે નમ્રતાપૂર્વક અસ્વીકાર કર્યો.સિદ્ધાર્થ ઉરુવેલા પાસે નિરંજના નદી તરફ ગયા જ્યા કૌડિન્ય પોતાના પાંચ શિષ્યો સાથે કઠોર તપસ્યા કરતા હતા.સિદ્ધાર્થ માત્ર ફળાહાર કરી તપ કરવા લાગ્યા.આવી કઠોર તપસ્યાથી એમનું શરીર ક્ષીણથવા લાગ્યું.ચક્કર આવવા લાગ્યા. તેમને થયું કૈ આવી રીતે આહાર વગર રહીશતો ધ્યેય કેમ સિદ્ધ થશે? આમ શરીરને કષ્ટ આપવાથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી..જ્ઞાન પ્રાપ્તી માટે સ્વસ્થ શરીર અને શુદ્ધ ચિત્ત આવશ્યક છે.જીવન અને ધર્મનું સત્ય સ્પષ્ટ થયું.ત્યાંના નગરશેઠની કન્યા સુજાતાના હાથની ખીર ગ્રહણ કરી પારણા કર્યા.સિદ્ધાર્થે મધ્યમ માર્ગ અપનાવ્યો.
વિહાર કરતા કરતા સિદ્ધાર્થ બિહાર ગયા પહોચ્યા અને એક વટવૃક્ષ નીચે સમાધીમા બેસી ગયા અને જ્યા સુધી જ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી સમાધીસ્ત જ રહેવાની પ્રતિજ્ઞા કરી.સાત દીવસ સાત રાત અને આઠમે દીવસે,વૈશાખી પૂનમના દીવસે, જે જ્ઞાનની અનુભૂતિ થઇ એ આજે વિશ્વભરમાં પ્રચલીત છે.આ ધટનાને “સંબોધી”કહે છે અને વટવૃક્ષને “બોધીવૃક્ષ”કહે છે.પોતાની પ્રખર બુદ્ધિ અને પ્રજ્ઞા વડે સત્યનું આકલન કરી શક્યા.જ્ઞાન મેળવીને સિદ્ધાર્થ બેસી ન રહ્યા.આ ચાર આર્ય સત્ય દુ:ખ,દુ:ખનુ કારણ,દુ:ખનિવારણ અને દુ:ખનિવારણના ઉપાય.સિદ્ધાર્થે આ કાર્યને પોતાના જીવનનું મીશન બનાવી લોકો વચ્ચે જઇ તેમના માટે કાર્ય કરવા લાગ્યા.આત્મનિયમનનો માર્ગ બતાવ્યો.આ અષ્ટાંગ યોગ બૌધ ધર્મગ્રંથમા વર્ણિત છે.બ્રહ્મવિહારમાં મૈત્રી,કરુણા,મુદીતા અને ઉપેક્ષાની ભાવના બતાવી.
આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમા સત્યની શોધ માટે બુદ્ધિની આવશ્યકતા એટલે બુદ્ધ કહેવાયા.તેમણે ‘ધર્મચક્રપ્રવર્તન’માટેના કાર્ય શરુ કર્યા.સ્વજનોથી લઇ અનેક લોકોએ બોદ્ધધર્મ અપનાવ્યો.ધર્મપ્રસારમા 40 વર્ષ પસાર કર્યા.સદાચાર,અહિંસા અને ત્યાગની ભાવના એ જ ધર્મનો આધાર છે, આ ગૌતમબુદ્ધનો ઉપદેશ હતો.તેમણે હંમેશા લોકભાષામાં ઉપદેશ આપ્યા જેથી સમાજની દરેક વ્યક્તિ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકી. એ સમયમાં યજ્ઞો,કર્મકાંડો,અને બીજી ધાર્મિક વિધીઓમાં પશુપંખીઓની બલીના રુપે હિંસા થતી હતી.ગૌતમબુદ્ધે આવા દૂષણોનો વિરોધ કર્યો જેના કારણે આ રસ્તે આવક કરવાવાળા લોકોની આજીવિક ધટવા લાગી.પરિણામે દંભી લોકો બુદ્નને નાસ્તિક પૂરવાર કરવા લાગ્યા.પણ ગૌતમબુદ્ધ મૌન રહ્યા.અને દયા,કરુણા,અહિંસાનો ઉપદેશ આપતા રહ્યા.
જે નિત્ય અને સ્થાયી પ્રતીત હોય છે,એ પણ વિનાશી છે.જે મહાન છે એનું પણ પતન નિશ્ચિતછે,જ્યાં સંયોગ છે ત્યાં વિનાશ પણ છે.જ્યાં જન્મ છે ત્યાં મરણ નિશ્ચિત છે. આવા સારસ્વત વિચારોને આત્મસાત કરી સિદ્ધાર્થ બૌદ્ધ થયા.બૌદ્ધ ધર્મની સ્થાપના કરી જે આજે વિશ્વમાં પ્રમુખ ધર્મોમાંથી એક છે.
એક રાજા તરીકે નહીં પણ મહાન ઉપદેશક તરીકે સિદ્ધાર્થ “ચક્રવર્તી”થયા.દુનિયાનો સૌથી મોટો ત્રીજા નંબરનો ધર્મ બૌદ્ધધર્મ છે.35 કરોડથી પણ વધુ અનુયાયીઓ છે.
એંશી વર્ષની ઉંમરે વૈશાલી નજીક કુસિનારમાં વૈશાખી પૂર્ણિમાને દીવસે ઇ.સ.પૂર્વે 483માં બુદ્ધ નિર્વાણપામ્યા.તેમના નિર્વાણ પછી ધણાં વર્ષો પછી તેમના ઉપદેશોને ગ્રંથસ્થ કરવામાં આવ્યા.
“વિશ્વએ યુધ્ધ અને બુદ્ધમાંથી એકની પસંદગી કરવી પડશે” પંડિતનહેરુનુ આ વાક્ય આજે દુનિયાની પરિસ્થિતી છે એમાં સત્ય પૂરવાર થાય છે.
બદ્ધં શરણં ગચ્છામિ…ધ્મ્મં શરણં ગચ્છામિ સંધમશરણં ગચ્છામિ
પ્રાપ્ત થાય છે.શિવજીને બિલીપત્ર પ્રિય છે.એક બિલીપત્ર અર્પણ કરવાનું મહત્વ એક કરોડ કન્યાદાનકરવા સમાન છે.બિલીપત્રના ત્રણ પાન હોયછે.ત્રણગુણ,સત્વ,રજસઅનેતમોગણ,ત્રણ નેત્રો,ત્રિશુળધારણ કરનાર, ત્રિવીધ તાપ હરનાર,શિવજીને બિલીપત્ર ધરાવાય છે.બિલ્વવૃક્ષને શિવજીનું સ્વરૂપ
“ત્રિદલં ત્રિગુણાકારં ત્રિનેત્રં ચ ત્રિધાયુતમ:
પ્રથમ સોમવારે શિવલિંગ પર ચોખા અર્પણ થાય છે.
