ગુરુર્ગોવિંદ એક હૈ,દોનોમેં ના કોઈ ભેદ,
ગુરુ સ્વરૂપ ગોંવિદ જાનો,ગોંવિદ હી ગુરુ રૂપ.
भावार्थ :
गुरु ब्रह्मा है, गुरु विष्णु है, गुरु हि शंकर है; गुरु हि साक्षात् परब्रह्म है; उन सद्गुरु को प्रणाम ।
धर्मज्ञो धर्मकर्ता च सदा धर्मपरायणः । तत्त्वेभ्यः सर्वशास्त्रार्थादेशको गुरुरुच्यते ॥
भावार्थ :
धर्म को जाननेवाले, धर्म मुताबिक आचरण करनेवाले, धर्मपरायण, और सब शास्त्रों में से तत्त्वों का आदेश करनेवाले गुरु कहे जाते हैं ।
निवर्तयत्यन्यजनं प्रमादतः स्वयं च निष्पापपथे प्रवर्तते । गुणाति तत्त्वं हितमिच्छुरंगिनाम् शिवार्थिनां यः स गुरु र्निगद्यते ॥
भावार्थ :
जो दूसरों को प्रमाद करने से रोकते हैं, स्वयं निष्पाप रास्ते से चलते हैं, हित और कल्याण की कामना रखनेवाले को तत्त्वबोध करते हैं, उन्हें गुरु कहते हैं ।
नीचं शय्यासनं चास्य सर्वदा गुरुसंनिधौ । गुरोस्तु चक्षुर्विषये न यथेष्टासनो भवेत् ॥
भावार्थ :
गुरु के पास हमेशा उनसे छोटे आसन पे बैठना चाहिए । गुरु आते हुए दिखे, तब अपनी मनमानी से नहीं बैठना चाहिए ।
किमत्र बहुनोक्तेन शास्त्रकोटि शतेन च । दुर्लभा चित्त विश्रान्तिः विना गुरुकृपां परम् ॥
भावार्थ :
बहुत कहने से क्या ? करोडों शास्त्रों से भी क्या ? चित्त की परम् शांति, गुरु के बिना मिलना दुर्लभ है ।
प्रेरकः सूचकश्वैव वाचको दर्शकस्तथा । शिक्षको बोधकश्चैव षडेते गुरवः स्मृताः ॥
भावार्थ :
प्रेरणा देनेवाले, सूचन देनेवाले, (सच) बतानेवाले, (रास्ता) दिखानेवाले, शिक्षा देनेवाले, और बोध करानेवाले – ये सब गुरु समान है ।
गुकारस्त्वन्धकारस्तु रुकार स्तेज उच्यते । अन्धकार निरोधत्वात् गुरुरित्यभिधीयते ॥
भावार्थ :
‘गु’कार याने अंधकार, और ‘रु’कार याने तेज; जो अंधकार का (ज्ञान का प्रकाश देकर) निरोध करता है, वही गुरु कहा जाता है ।
शरीरं चैव वाचं च बुद्धिन्द्रिय मनांसि च । नियम्य प्राञ्जलिः तिष्ठेत् वीक्षमाणो गुरोर्मुखम् ॥
भावार्थ :
शरीर, वाणी, बुद्धि, इंद्रिय और मन को संयम में रखकर, हाथ जोडकर गुरु के सन्मुख देखना चाहिए ।
ગુરૂ શબ્દ યુગપૂરાનો છે. સંસ્કૃતમાં ગૃ ધાતુ પરથી ગુરૂશબ્દ બન્યો. ગૃ એટલે ઉપદેશ આપવો.
જેને ઉપદેશ આપવાનો અધિકાર છે તે ગુરુ.દિવ્ય પ્રતિભાનું તેજ અને મહાનતાને વંદન કરવામાંઆવે તે ગુરૂ.
ગુ=માર્ગ બતાવે, રૂ=અંધકાર, અજ્ઞાન. અંધકાર જેવા અજ્ઞાનમાંથી, જ્ઞાનનો માર્ગ બતાવે તે ગુરુ.માનવ સમાજમાં પશુતા છેઅને પ્રભુતા પણ છે.પશુતાથી પ્રભુતાની યાત્રા
” તમસો મા જ્યોતિર્ગમય
મૃત્યોર્મા અમૃતં ગમય”.
જે અંધકારમાં થી પ્રકાશ તરફ લઇ જાય, મૃત્યુથી અમૃત સમીપ લઇ જાય તે ગુરૂ.
આપણા સનાતન ધર્મમાં ભગવાને વેદ આપ્યા. વેદ આપણને જ્ઞાન આપે છે.અજ્ઞાન દૂર કરે છે સદગુરૂનો આશ્રય કરી આત્મા પરમાત્માનું જ્ઞાન મેળવી પરમપંથે આગળ વધી શકાય છે.સંસારના કઠણ માર્ગ ને ગંતવ્ય સુધી પહોંચાડવામા સદગુરૂનું માર્ગદર્શન કૃપા સમાન છે.ધર્મનું આચરણ મનુષ્યને આધ્યાત્મિક માર્ગ સુધી દોરે છે પણ એ જ વખતે સાચા સદગુરૂ મળી જાય તો આધ્યાત્મિક શિક્ષણ મેળવીને જીવન ધન્ય થઇ જાય છે.આત્મવિશ્વાસ દ્રઢ થાય છે.ધર્મ, જ્ઞાન,ભક્તિ અને સત્સંગ ગુરૂ શિખવે.છે.ગુરુગીતામાં કહ્યું છે કે બ્રહ્મ વિધા ગુરૂના મુખમાથી પ્રગટ થાય છે જે ગુરૂ ભક્તિથી પ્રાપ્તથાય છે.બ્રહ્મવિધા અતિસુક્ષ્મ છે.તેનું જ્ઞાન ફકતગુરુ કરાવી શકે છે.કહેવાય છે કે ઇશ્વરનું સગુણસ્વરૂપ ઝટ આપણી સમક્ષ પ્રગટ નથી થતું પણ ગુરૂ આપણી સાથે સતત રહે છે.જગતના પ્રથમ ગુરુ ભગવાન છે.જગતને પશુતામાંથી મુક્ત કરી પ્રભુતાનો માર્ગબતાવ્યો.પોતે પ્રાપ્તકરેલ જ્ઞાનનું જાતે આચરણ કરે અને બીજા પાસેઆચરણકરાવે તે ગુરુ.
વેદના વારસદાર બ્રહ્માજી,આ વારસો તેમના માનસપુત્રો જે ઋષિમુનીઓને આપ્યો. ઋષિઓએ મનુષ્યોને આપ્યો. આમ ઋષિઓની પરંપરા ગુરુપરંપરા કહેવાઇ.
ઋષિ પરંપરા ધીમે ધીમે અસ્ત પામી અને સમાજમાં બે વર્ગ આવ્યાં.જ્ઞાનઆપનારા શિક્ષક અને ધર્મની દીક્ષા આપનાર ધર્મગુરુ.શિક્ષક માસ્તર બની ગયાઅને ધર્મગુરુઓ અનુયાયીઓ વધારતા ગયા અનેસામ્રાજ્ય બનાવતા ગયા.કર્મ, જ્ઞાન કે ભક્તિ, કોઇ પણ માર્ગ પર ચાલવા ગુરુઆનિવાર્ય છે.મનુષ્યધારી જીવાત્માઓનો હાથ પકડીઊંચે લઈ જાય, પ્રભુતાના માર્ગે ચાલવાનું શીખવે, તેપણ કોઇ સ્વાર્થ વિના, કેવળ કરૂણાથી તે ગુરુ.
આથી જ
“ગુરુબ્રહ્મા ગુરૂ વિષ્ણુ:ગુરુદેવો મહેશ્વર
ગુરુસાક્ષત પરબ્રહ્મા,ત્સમે શ્રી ગુરૂવે નમ:
જગતમાં જન્મ લેનાર મનુષ્યને ઘડનાર ગુરુ બ્રહ્મા.તકલીફમાં ટેકો આપે, નિષ્ફળતામાં ઉત્સાહ આપે,મન અને બુધ્ધિનું સારા ઉપદેશ આપી પોષણ કરે,તે ગુરુ વિષ્ણુ. સર્વ દોષનો નાશ કરે તે ગુરુ મહેશ
આપણા સનાતન વૈદિક ધર્મમાં પાંચ આચાર્ય-ગુરુછે.
(૧)શ્રી શંકરાચાર્ય -મહાદેવ શંકરનો અવતાર
(૨) શ્રી રામાનુજાચાર્ય-શેષજીનો અવતાર
(૩)શ્રીમાધ્વાચાર્ય-સૂર્ય નો અવતાર
.(૪)શ્રીનિમ્બાર્કાચાર્ય-નારદજીનો અવતાર
(૫)શ્રી વલ્લભાચાર્ય-શ્રીકૃષ્ણ અવતાર .
શિક્ષક શિષ્યને વિષય શિખવે,તે વિષય પાકો કરવાનુંકામ શિષ્યનું છે. જે શિષ્ય જેટલી મહેનત કરે, તેટલો આગળ વધે. ગુરુ માર્ગદર્શન આપે, સાધકે તેની શકિતથી સાધના કરી, પોતાના આત્માનો ઉધ્ધાર કરવાનો હોય છે.વિશ્વના સર્વ ધર્મગ્રંથોમાં ગીતાનુ તત્વ઼જ્ઞાન પરમ સત્ય છે.
ગીતા પાંચ હજાર વર્ષ જેટલી પ્રાચીન છે.તેનું તત્વ જ્ઞાન ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનમાં સમગ્રવિશ્વમાં ઓતપ્રોત છે. આ જ્ઞાન આપનાર શ્રીકૃષ્ણ છે.શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન છે, પરંતુ જગદગુરૂ છે તેથીમુનિઓએ,મનિષિઓએ કહ્યું છે”કૃંષ્ણ વંદે જગદગુરુમ્”. જેમણે જગતના પરમ સત્યો પચાવ્યા છે,જગતને નિ:સ્વાર્થભાવે સમજાવ્યા છે.અન્ય પાસ તેનું આચરણ અને સેવન યુગો સુધી કરાવે તે જગદગુરુ. કુરૂક્ષેત્રના મેદાનમાં અર્જુનને વિષાદ થાય છે.મહારથી અર્જુન સખા સારથી શ્રીકૃષ્ણને ગુરુ તરીકે સ્વીકારી,તેમના ચરણોમાં બેસી વિનંતી કરી.હું તમારો શિષ્ય છું. મને ઉપદેશ આપો ,માર્ગ દર્શનઆપો.હું તમારે શરણે છું. શ્રીકૃષ્ણે જગદગુરૂ બની અર્જુનને ઉપદેશ આપ્યો.
સદગુરૂમાં કલ્યાણકારી શિવતત્વ છે.શિવ એટલેકલ્યાણ અને મંગળ કરનાર.જીવનમાં શિવ સદગુરૂછે. જીવનમાંથી વિષયવાસનાનો નાશ કરીઆત્મામાંવૈરાગ્ય જગાવે છે.બ્રહ્મા સદગુરૂ રૂપે સદગુણોનું સર્જન કરે છે..
ભગવદ્કૃપા હોયતો સદગુરૂ પ્રાપ્ત થાય છે.સદગુરૂ માતા રૂપે, પિતા રૂપે અને બંધુ-મિત્ર રૂપે આવે છે.સદગુરૂ કુશળ શિલ્પિની જેમ શિષ્યનુ ઘડતર કરે છે.જીવન જીવવાની કળા શીખવે છે.આવા સદ઼ગુરૂ દુર્લભ છે.ગુરુએ શિષ્યમાં આત્મબળ પ્રેરિત કરવું જોઈએ જેથી શિષ્ય ગુરુ પર કાયમ ભરોસો કરી શકે.
ગુરુનું ભોળપણ અને લાગણીશીલતા જોઈ શિષ્ય ગુરુ પાસે જઇ હળવાશઅનુભવે છે,પોતાના મનનીમુંઝવણ તેમજ પ્રશ્નોની ચર્ચા ખુલ્લા મને કરી શકે છે.આ સદગુરૂનુ લક્ષણ છે.
“સાધુતો ચલતા ભલા” એટલે ગુરૂએ સદા એકજ સ્થાન પર બેસી ન રહેવું જોઈએ. જૈનસંતો હંમેશાં વિચરણ કરે છે. સમાજની દરેક વ્યક્તિને જ્ઞાન આપે છે.જેથી કોઇ એકજ સ્થાન નહીં પણ સમગ્ર સમાજનુ કલ્યાણ થઇ શકે.
આજની પેઢીને એવી ગુરુ-પેટર્ન જોવા મળે છે કેગુરુ શબ્દથી અશ્રધ્ધા ઉપજે છે.શિષ્યની ભાવના અને શ્રદ્ધાનો દુરપયોગ કરે છે.આવા પાખંડી ગુરુઓ વૈભવશાળી જીવન જીવે છે.
ગુરુપુર્ણિમા એટલે મહાભારતની રચના કરનાર વેદવ્યાસજીનો જન્મ દિવસ,વ્યાસ પુર્ણિમા પણ કહે છે.
ગુરૂ પુર્ણિમાની ઉજવણી સમગ્ર ભારતમાં થાય છે.શાળાઓ,આશ્રમો,મંદિરોમાં,ગુરુ સ્થાનોમા ગુરૂની પાદુકા તેમજ મુર્તિનું પૂજન થાય છે. શ્રદ્ધાળુઓ પવિત્ર નદીઓમાં સ્નાન કરે છે, દાન કરે છે. ગુરૂ સ્થાનોમા ભંડારા થાય છે જ્યાં અન્નદાન કરાય છે.
નેપાળમાં બુધ્ધપુર્ણિમાની ઉજવણી થાય છે.
જૈનધર્મમાં ચાતુઁમાસ પ્રારંભ થાયછે.
અષાઢી પૂનમે ગુરુ પુર્ણિમા ઉજવાય છે. ગુરુ ચંદ્રસમાન છે અને શિષ્ય અષાઢીમેઘ સમાન છે.
ચંદ્રરૂપે ગુરુ શિષ્યના અષાઢી મેઘ સમાન અંધકારને દૂરકરે છે.
અ઼જ્ઞાનતિમિરાન્ધસ્ય, જ્ઞાનાંજનશલાક્યા
ચક્ષુરુન્મીતં યેન, તસ્મે શ્રી ગુરુવે નમ:
જેમણે જ્ઞાનરૂપી અંજનની સળી વડે અજ્ઞાન રૂપી
અંધકારથી અંધ બનેલા નેત્ર ખોલ્યાં છે, તેવા
શ્રીગુરૂદેવને નમન હો.
